Vals alarm in Amsterdam
17 MRT 09
Als Nederland op het nippertje ontsnapt aan een terreuraanslag, krijgt dat nieuws al gauw de ruimte in een actualiteitenrubriek. Andere onderwerpen doen er dan even niet toe.
Als een dag later blijkt dat er geen sprake is geweest van acute terreurdreiging, volgt de kater. Het publiek is in feite een canard voorgeschoteld, in een politiek geladen dossier nog wel.
Speculatie
Zeker als het gaat om terreur en anti-terreur is het zaak de berichtgeving nuchter en feitelijk te houden. Dat lijkt eenvoudig, maar juist bij dergelijk nieuws ontbreekt het vaak aan concrete en volledige informatie. En een journalist die geen feiten kan brengen, gaat vragen stellen. Dat brengt het vak nu eenmaal met zich mee. Als er dan geen heldere antwoorden komen, is de stap naar speculatie -het formuleren van mogelijke antwoorden- snel gemaakt.
'Serieuze terreurdreiging'
Donderdag 12 maart is zo'n dag dat het mis gaat. Al vroeg in de ochtend komt de melding binnen dat de Amsterdamse vestiging van IKEA en een aantal winkels aan de Arenaboulevard zijn ontruimd na een bommelding. Bij die mededeling blijft het ook, tot de aankondiging van een late persconferentie door de complete driehoek (burgemeester, politiechef en hoofdofficier van justitie) - een uur voor de uitzending van NOVA.
Pas dan wordt duidelijk dat er geen sprake is van vals alarm, maar dat politie en justitie uitgaan van serieuze terreurdreiging. De mededelingen zijn schaars en betrekkelijk vaag: er zijn zeven mensen opgepakt met een 'Marokkaanse achtergrond'; er zijn huiszoekingen verricht, waarbij geen explosieven zijn gevonden; de dreiging is nog steeds actueel. En klap op de vuurpijl: via één van de verdachten is er een link met de aanslagen in Madrid.
Uitzending
Met nog zo'n drie kwartier te gaan, prepareert de NOVA-redactie zich op een uitzending waarin rekening wordt gehouden met meer nieuws, meer feiten, meer antwoorden. Een interview met politiecommissaris Welten, aan de kop van de uitzending, is het vertrekpunt. De rest is onzeker. Er zijn lijntjes gelegd met terreurdeskundige Uri Rosenthal, VVD-kamerlid Fred Teeven en een vertegenwoordiger van de Marokkaanse gemeenschap. Om flexibel te kunnen reageren op nieuwe ontwikkelingen tijdens de uitzending wordt oud-politieman en veiligheidsexpert Hans Slaman in de studio uitgenodigd.
Labiele vrouw
Is er nog een weg terug? Tijd voor reflectie is er nauwelijks in zo'n kort tijdsbestek. De logistieke hectiek van een nieuw draaiboek domineert boven het besef dat het na die schaarse, maar alarmerende mededelingen op de persconferentie stil blijft. De ondervraging van Welten in NOVA levert een krachtige bevestiging op van de gemelde dreiging, maar geen nieuwe feiten. In de uren die volgen loopt de ballon leeg. Het terreuralarm ebt weg; de paniek lijkt vooralsnog veroorzaakt door een telefoontje van wat de Vlaamse publieke zender (VRT) omschrijft als "een labiele vrouw met relatieproblemen".
Te groot uitgepakt
Achteraf geoordeeld had NOVA het na de toelichting van Welten beter kunnen laten bij de constatering dat er op dat moment te weinig was om op voort te borduren. Niet uit wantrouwen over de gepresenteerde feiten - je mag er van uitgaan dat politie en overheid op zo'n moment geen leugens verkopen - wel omdat duidelijk was dat ook de autoriteiten in het duister tastten en verder speculeren geen helderheid zou kunnen brengen. Maar dat is achteraf. NOVA is niet het enige medium dat (te) groot uitpakte. Ook de Telegraaf en de Volkskrant deden dat, uren na de NOVA-uitzending.
Spagaat
Dat laatste is geen excuus. Het illustreert slechts de spagaat die de pers bij terreurberichtgeving moet maken tussen enerzijds de steeds dwingender roep om prompte informatie en anderzijds de afhankelijkheid van vage en moeilijk controleerbare bronnen als de AIVD, de veiligheidsdienst die meer en meer de ruimte krijgt in zijn jacht op vaak ongrijpbare terroristen.
Die spagaat speelt niet alleen de journalistiek parten, maar ook de autoriteiten. De 'driehoek' in Amsterdam zal met gemengde gevoelens terugkijken op de informatie die donderdag naar buiten is gebracht, al is het maar vanwege de gewekte suggestie van ‘Marokkaanse’ betrokkenheid. Het roept vragen op. Vragen die NOVA vrijdag direct voorlegde aan hoofd-officier van justitie Herman Bolhaar, maar nog lang niet allemaal zijn beantwoord.
Maximale zorgvuldigheid
Er valt een les te leren - voor alle partijen. Als de plicht tot openbare verantwoording en veiligheidsbelangen om voorrang strijden, is maximale zorgvuldigheid geboden. Feiten die er niet toe doen, in combinatie met speculaties op grond van halve informatie, kunnen dan slechts bijdragen aan de verwarring. De kans op het maken van (inschattings-)fouten is eenvoudig te groot. En dat kan schade opleveren die moeilijk te repareren valt.