Schokkende beelden
6 MEI 09
De kamikaze-rit die abrupt een eind maakte aan een feestelijke Koninginnedag, leverde een bloederig palet aan videobeelden en foto's op. Welke beelden in zo’n geval de krant of het tv-scherm halen, verschilt nogal per medium.
Trouw liet minder schokkende beelden zien dan de Telegraaf en het AD; het Journaal was terughoudender dan NOVA, dat onder meer een nogal rauwe close up liet zien van de zwaar gewonde Suzuki-chauffeur. Daar waren niet alle kijkers blij mee.
Jonge kijkers
Voor een deel zijn de verschillen in selectie logisch te verklaren. NOVA zendt laat uit en hoeft minder dan het (jeugd)journaal rekening te houden met jonge kijkers. Dat levert een wat hardere selectie op. De vraag is wel of dit onderscheid naar tijdstip en leeftijd nog zinvol is, nu iedereen overal en altijd de meest gruwelijke beelden kan zien via internet.
Cultuur
Bepalender voor wat de kijker of lezer te zien krijgt, is de cultuur die heerst op de selecterende redactie. Op de uiterste flanken van het journalistieke spectrum zijn twee scholen te ontdekken, die elkaar lijken te verketteren. De ‘impliciete’ school zal zich tot de essentie beperken en schokkende beelden zoveel mogelijk mijden, in naam van de goede smaak en het fatsoen. De expliciete school wil juist alles laten zien en op grond van de informerende taak elke vorm van zelfcensuur mijden. Verwijten dat achter dat hoge principe lage driften schuilgaan als voyeurisme, sensatiezucht of effectbejag worden met dezelfde schamperheid teruggekaatst: het zijn juist de paternalistische fatsoensrakkers die last hebben van schijnheiligheid en onzuivere motieven.
Waarheid
Als er een waarheid is, zal die wel ergens in het midden liggen. In beginsel is het de taak van een krant of nieuwsrubriek het publiek in woord en beeld een waarheidsgetrouw en helder beeld van de wereld te schetsen. Maar tegelijkertijd ontkomt geen medium aan subjectieve weging en selectie van woorden, beelden en actualiteiten. Die selectie weerspiegelt de signatuur van het medium en staat al gauw, hoe impliciet ook, voor een opvatting.
Journalistieke vuistregel 1
Wat is wijsheid bij het selecteren van schokkende beelden? Er zijn wat journalistieke vuistregels die vrijwel iedereen in acht neemt. Van belang is dat de beelden een verhaal versterken en niet, door hun gruwelijkheid, de aandacht afleiden of de overdracht van informatie blokkeren. Dat was een beetje het geval met de close up die NOVA liet zien.
Er was reden de zwaargewonde man in beeld te brengen, dat wel. Wie de foto ziet vraagt zich af of de bestuurder nog wel iets samenhangends heeft kunnen uitbrengen; niet onbelangrijk, omdat justitie uit zijn laatste woorden heeft afgeleid dat de koninklijke familie zijn doelwit was. Het feitelijke bewijs daarvoor is nog niet geleverd. Minder gelukkig was de wijze waarop de man in beeld werd gebracht: in de schermen achter de presentator, dus levensgroot en langdurig. Het leidde vooral af.
Journalistieke vuistregel 2
Een tweede regel betreft de privacy en de menselijke waardigheid van de slachtoffers. Om de ernst van de situatie te laten zien, is het niet nodig de getroffenen herkenbaar in beeld te brengen. Dat geldt voor omstanders, maar ook voor de dader. Het is weliswaar van belang zijn achtergronden en beweegredenen te belichten, maar dat is nog geen reden zijn identiteit volledig prijs te geven aan de openbaarheid - ook omdat het familieleden kan treffen die niet voor zijn daden verantwoordelijk zijn. Het is dan ook een oud journalistiek gebruik om 'verdachten' niet herkenbaar in beeld te brengen, bijvoorbeeld door een balk over de ogen de plaatsen en alleen initialen te gebruiken. Daarbij past wel de kanttekening dat ook dit gebruik aan erosie onderhevig is, omdat de internet-anarchisten geen boodschap hebben aan dergelijke afspraken.
Zuid-Afrika
Hoe dan ook; er zijn soms goede argumenten zijn om expliciete, schokkende beelden te laten zien. In mei 2008 plaatste NRC-correspondent Bram Vermeulen bij één van zijn verhalen de foto van een brandende man, het nogal willekeurige slachtoffer van een woedende menigte Zuid-Afrikanen. Een gruwelijk plaatje dat de verzengende woede moest illustreren die Zuid-Afrika in zijn greep houdt en de lezer nogal rauw op het dak viel. Het leverde een brief op van een lezeres die vond dat de foto getuigde van voyeurisme en niet geplaatst had mogen worden. "Het beeld belast mijn verdere dag", schreef ze.
Brief
De brief heeft Vermeulen flink aan het denken gezet. Bijna een jaar later, aan de vooravond van de verkiezingen in Zuid-Afrika, komt hij er op terug in een voor de krant bewerkt hoofdstuk uit zijn pas verschenen boek 'Help, ik ben blank geworden'. Zijn eerste reactie getuigt van ergernis, verpakt in sarcasme: "Dat had ik nou ook. Dat had ik met alle woede-uitingen in Zuid-Afrika. Die belastten mijn verdere dag, omdat dit de wereld was waarin ik leefde en dat was toevallig ook de wereld waarin zij leefde". Toch komt hij met enige lenigheid tot een positieve conclusie in zijn antwoord aan de lezeres. "U heeft er ten minste nog last van. En terwijl ik u alle goeds wens voor de rest van het weekend, hoop ik oprecht dat u de foto voorlopig niet vergeet".
Dat is het probleem met schokkende beelden. Ze werken als een emotionele cocktail, die gevoelens van woede, afschuw en machteloosheid oproept. Overconsumptie leidt al gauw tot cynisme of apathie. Geen reden de kijker of lezer die beelden te onthouden; wel om er zorgvuldig mee om te gaan. Anders schieten ze hun doel voorbij.
Naar boven