Verre Verwanten
Periodes

Gouden eeuw

1555-1648
In Nederland denkt men bij Gouden Eeuw aan de 17de eeuw, de eeuw van welvaart en ongekende activiteit op het gebied van bouwkunst, beeldende kunsten, letterkunde en wetenschap, een activiteit die zich bij de kunstenaars niet beperkte tot de Lage Landen, maar haar invloed ook tot ver buiten de landsgrenzen deed gelden.

In 1567 breekt de 80-jarige oorlog uit: wanneer Alva met zijn leger de Nederlanden binnenkomt, verzetten de Nederlanden zich tegen de Spaanse overheersing. In 1587 maken zij zich los en roepen ze de Republiek uit. Maar de Spanjaarden erkennen de republiek niet en de strijd duurt voort.

Pas bij de Vrede van Munster in 1648 krijgt de Republiek uiteindelijk de internationale erkenning en hoort zij niet langer meer bij het Duitse Rijk. De successen van de zeevaarten met als belangrijk punt de oprichting van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) in 1602 zijn een belangrijke voedingsbodem voor de kracht en macht van de Republiek.

De Nederlandse handelsvloot telde bijna vijf keer zoveel schepen als die van Engeland, en Amsterdam was het handels- en financiële centrum van de wereld. Met de rijkdom nam het bevolkingsaantal flink toe: rond 1650 telde de Republiek zo¹n twee miljoen inwoners.

Tegelijkertijd beginnen in deze periode verschillende innerlijke twisten en een kerkscheuring: de twisten tussen de remonstranten en contra-remonstranten.


Klik op de plaatjes om meer te weten te komen over een onderwerp of gebeurtenis uit deze periode.
       
Een pestslachtoffer, in 1682 geschilderd door Th. G. van der Schuer.
De zwarte dood 		Twee krankzinnigen, in 1673 uitgebeeld door Pieter Xavery.
Door de duivel bezeten 		Een 16de-eeuwse alchemist aan het werk.
De stand van sterren en planeten 		Het Agnesklooster te Utrecht, hier afgebeeld op een 17de-eeuws doek van Pieter des Ruelles.
Menselijk wrakhout
Voetoperatie van Isaack Koedijck uit circa 1645.
Snel, trefzeker en opgewekt 		1617 is van Michiel van Mierevelt: Delftse doctoren en chirurgijns krijgen anatomische les van Willem van der Meer.
Kennis vergroot 		In 1731 schilderde Cornelis Troost de bestuursleden van het Amsterdamse chirurgijnsgilde.
Doctores en chirurgijns 		Op het schilderij van Johannes Jelgershuis het interieur van de Amsterdamse apotheker A. d’Ailly.
Gedroogde kikkers en vloeibaar goud
De ‘Rode familie’ danst om de meiboom voor het stadhuis op de Grote Markt in Haarlem, op 1 mei van het jaar 1947.
Een nieuwe lente 		In sommige streken van Nederland lopen kinderen op Driekoningenavond nog steeds als koningen verkleed langs de huizen.
Driekoningen 		Om het verstand van de patiënt te verbeteren, werd een kei (het gezwel) uit het hoofd van de klant verwijderd.
Het snijden van de kei 		De paardenmarkt te Valkenburg bij Leiden, Jan Steen circa 1650.
Handel en wandel
Jaarlijks heeft Brielle op 1 april een historische optocht waarbij de Prins van Oranje en zijn bruid worden binnengehaald.
In naam van Oranje 		Burgemeester Van der Werff van Leiden.
Haring en wittebrood 		Het schilderij uit 1621 laat de ‘Nassause vorsten op het Buitenhof’ zien.
Prinsjesdag op het Buitenhof 		Zie ginds komt de stoomboot.
Zie ginds komt de stoomboot
De rommelpot: een pot met daarover een varkensblaas.
Met de rommelpot op vastenavond 		Een ‘geselbord’ tegen zigeuners uit 1702, afkomstig uit de stadspoort van Roermond.
Heidens, Egyptenaren en zigeuners 		De zuiderling Willem Usselincx was betrokken bij de drooglegging van de Beemster en de oprichting van de West-Indische Compagnie.
Immigranten uit de Zuidelijke Nederlanden 		Wandtapijt van Karel van Mander
Stimulans
In 1680 schilderde Emmanuel de Witte het interieur van de Portugese synagoge in Amsterdam.
Op de vlucht voor de inquisitie 		De brief waarin het stadsbestuur de Pilgrim Fathers toestemming geeft zich in Leiden te vestigen.
Puriteinen en Lutheranen 		De Schotse huizen ‘Het Lammetje’ en ‘Den Struys’ aan de Kade in Veere.
Veere en de Schotse stapel 		Johann Jacob Saar in 1662.
Duitse gastarbeiders voor Indië
Abraham Beerstraten
Symbolen van burgermacht 		Het stadsgezicht van Utrecht van J. Droochsloot geschilderd omstreeks 1615, toont nog een aantal houten huizen uit de 15de eeuw.
De verstening van de stad 		Een ornamentprent uit het werk van Vredeman de Vries (1565).
Italië als inspiratiebron 		De Vleeshal in Haarlem, in 1602/1603 gebouwd door Lieven de Key.
Hollandse renaissance
Op het 19de-eeuws doek van Johannes Klinkenberg is het Haagse stadhuis te zien.
In het spoor van Antwerpen 		Ontwerp voor het Gemeenlandshuis van Rijnland in Leiden uit 1596.
Lieven de Key en Hendrick de Keyser 		Lakenhal in Leiden uit 1639 / 1640.
Bouwen voor overheid en eredienst 		Het stadhuis van Amsterdam (doek 1650)
Het stadhuis van Amsterdam
Voor een organische verbinding tussen de hals en het lagere gedeelte zorgden klauwstukken ter weerszijden van de hals, Herengracht in Amsterdam.
De hoogte in 		17de-eeuws schilderij van Hendrick van der Burch (collectie 'Glorie van Delft' in Stedelijk Museum Het Prinsenhof te Delft) met glas-inlood-ramen.
Van kruiskozijn tot schuifraam 		‘Het Straatje’ van Vermeer uit 1657 / 1658.
Kleur op straat 		De balklaag werd enkelvoudig; de uiteinden van de balken werden in de stenen muur gemetseld.
Houtschaarste en balklagen
Gravure uit 1540 van kasteel het Vredenburg in Utrecht, waar in de Middeleeuwen de stad omheen werd gebouwd. De houten huizen rond het kasteel zijn nog goed zichtbaar.
Opkomst van de steden 		Elk huis was verplicht een of meerdere emmertjes gereed te hebben. Bij brand vormde men lange ketens en gaf elkaar de emmertjes door.
Brand in de stad 		Plattegronden, zoals die van de stad Deventer in de tweede helft van de 16de eeuw hiernaast, laten duidelijk zien hoe de stadsmuur de middeleeuwse stad tot eenheid smeedde.
Het ‘steenwerc’ rond de stad 		Een aantal karakteristieke grachtenpanden aan de Amsterdamse Prinsengracht.
Wonen op stand
Het poppenhuis van Petronella Oortman, vervaardigd tussen 1686 en 1705.
De kamers in het klein 		Op dit schilderij van Jan Steen uit circa 1665 deelt een onderwijzer met een houten plak een ferme tik uit.
Pleidooi voor de zachte aanpak 		Op dit schilderij van Jan Horemans de Jongere, uit de tweede helft van de 18e eew, betalen kinderen hun onderwijzer in natura.
Het magere bestaan van een onderwijzer 		Een plattelandsschooltje uit het einde van de 17de eeuw, getekend door L. Scherm.
Onderwijs met een vroom sausje
Portret van een 12-jarige scholier uit de betere kringen, in 1531 geschilderd door Jan van Scorel.
Franse school voor de rijken 		De Latijnse school van Delft.
Poort tot de universiteit 		De bibliotheek van de Leidse Universiteit (1610).
De eerste universiteiten in de Nederlanden 		Rekenboekje van Willem Bartjens dat tot ver in de 19e eeuw werd gebruikt.
Rekenen
In 1547 kreeg Gelre een eigen Hof van Justitie in Arnhem.
Hoven van justitie 		Prent uit de 17de eeuw van de Bredase schepenbank.
Overheid als rechtsvervolger 		Op 1 mei 1618 werd de Amsterdamse juwelier Jan van Wely vermoord. De twee daders kregen de doodstraf.
Middeleeuwse top-twee: geweld en diefstal 		Op deze 17de-eeuwse prent wordt de tong van een veroordeelde doorstoken.
Straffen op het lichaam
Een stel schandstenen uit het Zeeuwse Oud-Vossemeer, met een afbeelding van het stadswapen.
Te kijk gezet 		Op de tekening van C. Pronk uit 1727 het tuchthuis van Hoorn.
Redding voor leeglopers 		Op de afbeelding de binnenplaats van het Amterdamse rasphuis.
Niet zitten, maar werken 		H.P. Schouten tekende in 1783 het interieur van het Spinhuis in Amsterdam.
Spinnen en naaien
De titelpagina van een pamflet, waarin werd gestreefd naar vrijheid van denken.
Verantwoording tegenover de kerkelijke gemeenschap 		Een kaart uit 1648, met sluizen in de Zaan. Het zijn schutsluizen voor het scheepvaartverkeer.
Een land van sluizen 		Salomon van Ruijsdael, een rivierlandschap met veer (1649).
Rivier als obstakel 		Op het schilderij van G. Berckheyde, uit 1671, wordt een groot gebied buiten het oude centrum van Haarlem bouwrijp gemaakt.
Stadsuitleg volgens plan
Omdat halverwege Haarlem en Amsterdam slechts een smalle strook grond het Haarlemmermeer scheidde van het IJ, was er geen ruimte voor een trekvaart.
Netwerk van trekvaarten 		Trekschuiten op de Amstel.
Schipper, knecht en jager 		Beurtschepen op het Spaarne en bij Alkmaar.
Beurtschepen voor het zware werk 		E. van den Velde schilderde in 1616 een van de gevaren langs de weg, een overval bij een herberg.
Reisgevaren
Deze prent uit de 17de eeuw raadt de bevolking aan vooral het nieuws van liedjeszangers met een korreltje zout te nemen. Omdat ze voor hun inkomen deels afhankelijk waren van wat ze aan sensationeels
Volk langs ‘s heren wegen 		Landschap met marskramer uit 1669 van Jan Wijnants.
Reisverhalen uit de Nederlanden 		Herberg Oud Voermans Welvaren in Helvoirt, de voorganger van het huidige wegrestaurant.
Herberg als centrum 		Het jacht van de Middelburgse Kamer van de West-Indische Compagnie op de rede van Veere omstreeks 1790. De spiegel van het schip draagt het wapen van de WIC.
Ambtenaren op dienstreis
Al die rijtuigen leidden tot verkeersproblemen, zeker in drukke steden als Amsterdam.
Verkeersproblemen 		Wie iets had mee te delen in de Middeleeuwen, maakte gebruik van een dienaar of een betrouwbaar persoon uit zijn omgeving.
Postbode in de Middeleeuwen 		Halverwege het voorjaar, zo in de loop van mei, was in de 17de eeuw in veel steden sprake van een nerveuze drukte. Schuiten, koetsen en karren werden volgeladen met meubels, serviesgoed en kleding.
Trek naar buiten 		Het kostbare jongenswambuis op de foto is van zijde en gouddraad en dateert uit circa 1600. Het is verstevigd met baleinen en duidelijk afgeleid van de soldatenkleding.
Huurlingen en de mode
Willem van Oranje (1533-1584), omstreeks 1620 geschilderd door Michiel van Mierevelt.
Zwarte kleding, witte kragen 		Een onbekende meester schilderde in de tweede helft van de 16de eeuw een aantal vrouwen in klederdracht, elk met een plaatselijk product. Voor deze boerin uit het Noord-Hollandse Hoogwoud was dat kaas
Plaatselijke klederdrachten 		Dit doek van Swanenburgh uit 1594/1596 toont, nogal geïdealiseerd trouwens, het vollen en verven. Rechtsboven verrichten keurmeesters hun werk.
Leiden en het lakense pak 		Op deze prent doen vrouwen inkopen bij de beenhouwer. Hun huik wordt bekroond door een parapluvormig hoedje met pluim.
De huik
Het familieportret van de Amsterdamse burgemeester Dirck Bas Jacobsz en zijn gezin gunt een blik op de mode van de welgestelde burger omstreeks 1635.
Modieuze kinderen 		Een van de lievelingsthema’s van Jan Steen was het doktersbezoek, en dat heeft hij dan ook vele malen geschilderd.
Dokter in schertskostuum 		Op de afbeelding een Friese haardpop uit 1765-1770. Ze stelt een dienstbode voor, met een schort van sits.
Sits voor iedereen 		Willem Barentz en zijn mannen (1596).
Nova Zembla aan het IJ
Rembrandt Harmenszoon van Rijn (15 juli 1606 - 4 oktober 1669)
Ruim helft bevolking kent Gouden Eeuw niet 		De mannenkop met gesloten ogen is een portret van de beroemdste Nederlandse zeeheld uit de 17de eeuw, Michiel Adriaensz. de Ruyter.
Meesterwerken uit de Gouden Eeuw 		De herontdekking van Nederland
De herontdekking van Nederland 		Piet Hein (15 november 1577- 17 juni 1629) Nederlands luitenant-admiraal en WIC-Commandant.
Piet Hein en Delfshaven
De Winterkoning
Winterkoning in woord en muziek 		Een Noorse walvisjager, vermoedelijk de Star II in het ijs. Omslag van een boek, Storm, ijs en walvisschen door Willem van der Does (1947).
Beroemde ontdekkingsreizen 		De Slag bij Nieuwpoort was de eervolle finale in 1600 van een overigens geheel mislukte militaire expeditie van Maurits van Nassau.
Het historische gedicht 		De erfenis van slavernij
De erfenis van slavernij
1 April Vereniging Brielle
Op 1 april verloor Alva zijn bril 		Koppel vuursteenpistolen
Wapens uit de Gouden Eeuw 		Cornelis Drebbel de uitvinder
Onderzeeër uit 1620 aan land 		Drebbel in Alkmaar
Drebbel in Alkmaar
Willem van Oranje op zijn doodsbed.
Brieven Willem van Oranje 		Historisch wandelen in Amsterdam
Historisch wandelen in Amsterdam 		In 1680 schilderde Emmanuel de Witte het interieur van de Portugese synagoge in Amsterdam.
Op de vlucht voor de inquisitie 		Dit doek van Swanenburgh uit 1594/1596 toont, nogal geïdealiseerd trouwens, het vollen en verven. Rechtsboven verrichten keurmeesters hun werk.
Leiden en het lakense pak
Op de afbeelding een Friese haardpop uit 1765-1770. Ze stelt een dienstbode voor, met een schort van sits.
Sits voor iedereen 		Portret van een 12-jarige scholier uit de betere kringen, in 1531 geschilderd door Jan van Scorel.
Franse school voor de rijken 		De Latijnse school van Delft.
Poort tot de universiteit 		Op dit schilderij van Jan Horemans de Jongere, uit de tweede helft van de 18e eew, betalen kinderen hun onderwijzer in natura.
Het magere bestaan van een onderwijzer
Het stadsgezicht van Utrecht van J. Droochsloot geschilderd omstreeks 1615, toont nog een aantal houten huizen uit de 15de eeuw.
De verstening van de stad 		Elk huis was verplicht een of meerdere emmertjes gereed te hebben. Bij brand vormde men lange ketens en gaf elkaar de emmertjes door.
Brand in de stad 		Deze prent uit de 17de eeuw raadt de bevolking aan vooral het nieuws van liedjeszangers met een korreltje zout te nemen. Omdat ze voor hun inkomen deels afhankelijk waren van wat ze aan sensationeels
Volk langs ‘s heren wegen 		Herberg Oud Voermans Welvaren in Helvoirt, de voorganger van het huidige wegrestaurant.
Herberg als centrum
In 1731 schilderde Cornelis Troost de bestuursleden van het Amsterdamse chirurgijnsgilde.
Doctores en chirurgijns 		Een pestslachtoffer, in 1682 geschilderd door Th. G. van der Schuer.
De zwarte dood 		Twee krankzinnigen, in 1673 uitgebeeld door Pieter Xavery.
Door de duivel bezeten 		In sommige streken van Nederland lopen kinderen op Driekoningenavond nog steeds als koningen verkleed langs de huizen.
Driekoningen
De paardenmarkt te Valkenburg bij Leiden, Jan Steen circa 1650.
Handel en wandel 		Om het verstand van de patiënt te verbeteren, werd een kei (het gezwel) uit het hoofd van de klant verwijderd.
Het snijden van de kei 		Elk huis was verplicht een of meerdere emmertjes gereed te hebben. Bij brand vormde men lange ketens en gaf elkaar de emmertjes door.
Brand in de stad 		De Vleeshal in Haarlem, in 1602/1603 gebouwd door Lieven de Key.
Hollandse renaissance
Ontwerp voor het Gemeenlandshuis van Rijnland in Leiden uit 1596.
Lieven de Key en Hendrick de Keyser 		Al die rijtuigen leidden tot verkeersproblemen, zeker in drukke steden als Amsterdam.
Verkeersproblemen 		1617 is van Michiel van Mierevelt: Delftse doctoren en chirurgijns krijgen anatomische les van Willem van der Meer.
Kennis vergroot 		In 1731 schilderde Cornelis Troost de bestuursleden van het Amsterdamse chirurgijnsgilde.
Doctores en chirurgijns
Dit doek van Swanenburgh uit 1594/1596 toont, nogal geïdealiseerd trouwens, het vollen en verven. Rechtsboven verrichten keurmeesters hun werk.
Leiden en het lakense pak 		Op de afbeelding de binnenplaats van het Amterdamse rasphuis.
Niet zitten, maar werken 		H.P. Schouten tekende in 1783 het interieur van het Spinhuis in Amsterdam.
Spinnen en naaien

pillendraaiers

1636 - Naar aanleiding van de pestepidemie van 1645, waarbij Amsterdamse apothekers onbetrouwbare geneesmiddelen hebben voorgeschreven, verplicht het Amsterdamse stadsbestuur hen zich voortaan te houden aan een door de stad goedgekeurd receptenboek, de Amsterdamse 'Pharmacopee'. Hier enkele onmisbare attributen voor de pillendraaier.
meer kronieken| Meer
Colofon | Contact