In 1767 leidde dit tot de publicatie van het bekende boek Dei delitti e delle pene (Over misdaad en straf) van de Cesare Beccaria. In dit werk, dat ook in de Nederlanden grote indruk maakte, rekende de Italiaanse rechtsfilosoof af met het middeleeuwse begrip oog om oog, tand om tand.

Wraak en vergelding mochten volgens Beccaria niet langer dienen als leidraad voor het toedienen van straffen. Rechters moesten eerder rekening houden met de schade die een delict de samenleving had toegebracht. Hoe groter die was, hoe strenger de straf zou moeten zijn.

Bovendien zag Beccaria meer heil in het verhogen van de zekerheid dat op het plegen van een delict onvermijdelijk een straf volgde. Hij pleitte daarom voor de vorming van een doelmatig opsporings- en vervolgingsapparaat. Door het vergroten van de pakkans zou iemand van kwade wil zich wel twee keer bedenken voordat hij een misdrijf pleegde.

In de discussies over de hervorming van het strafrecht heeft ook een Nederlander een rol gespeeld: Dirck Volckertszoon Coornhert (1522-1590) (zie portret). In 1587 baarde deze Haarlemse stadssecretaris opzien met de publicatie van Zedekunst, dat is Wellevenskunst. Daarin stelde hij dat de mens niet in zonde is geboren en door God niet bij voorbaat is voorbestemd voor hemel of hel.

Integendeel, hij kan door eigen kracht het heil verwerven omdat hij een vrije wil heeft en daarmee de mogelijkheid zijn verstand te volgen. En in dat verstand, meende Coornhert, ligt de kennis van de goddelijke en de natuurlijke wet besloten. Wie zijn verstand volgde, zou daarom nooit in de fout gaan en uitsluitend doen wat God van hem verwacht.