Houd de touwtjes in handen

Wat er ook gebeurt: zorg dat je de controle houdt over de kolonie. Laat alle lijntjes via jezelf lopen, zodat je weet wat er speelt. Een monopoliepositie is hierbij cruciaal. Weet aan wie de plantages worden verhuurd en wie de leiding heeft. Open de aanval op ‘speculanten’ die land willen opkopen en jouw handelsmonopolie bedreigen. Zet grootschalige landhuur stop en controleer het. Grond huren kan alleen gedaan worden door de inheemse bevolking en Nederlanders zelf. Controleer ook wie er verhuist of een verblijfsvergunning aanvraagt..

Denk ‘Out of the Box’

Johannes van den Bosch ging zonder verwachtingen naar de Oost, het oude landrentestelsel lag op z’n achterste en hij kreeg alle ruimte om zijn ideeën te implementeren. Hij wist niet meteen hoe hij de kolonie ging vormgeven, maar liet zich inspireren door zijn eigen Maatschappij van Weldadigheid. Johan was zijn tijd ver vooruit, lag niet wakker van een tegenslagje en nog belangrijker: hij handelde niet langs gebaande paden. Een tijd geleden heeft Van den Bosch in eigen land succesvol stedelingen werk bezorgd in de onbebouwde gebieden van Drenthe en Overijssel. Dat idee heeft hij heel handig ook in Java toegepast. Met andere woorden: wees niet bang en denk Out of the Box!

Experimenteer!

Belangrijk is ook om vraag en aanbod in de gaten te houden. Welke producten zijn op de Europese markt in trek, welke specerijen doen het goed? Houd dit goed bij en pas de productie hier op aan. Wees niet bang om te experimenteren. Koffie doet het altijd goed, maar denk ook eens na over andere producten zoals thee of indigo. Kortom: doe eens gek.

Zorg voor geloofwaardigheid

Het belangrijkste is legitimiteit. Zorg er op de eerste plaats voor dat je systeem een goede naam krijgt. Liefst een wat omfloerste naam, eentje die de werkelijke doelstellingen op een vriendelijke manier verpakt. ‘Cultuurstelsel’ is een heel goed voorbeeld. Ook ‘batig slot’ klinkt al veel beter dan ‘winsten’ of ‘opbrengsten’. Daarnaast moet je gewoon een goed verhaal hebben, waarbij alles klopt. Zorg dat je carrière hebt gemaakt, goede dingen hebt gedaan en de juiste mensen kent. Koninklijke contacten zijn absoluut een pre. Koning Willem I voerde officieel het Cultuurstelsel van Van den Bosch in, een enorme boost voor de geloofwaardigheid.

Doe de haalbaarheidstoets

Weet waar je grenzen liggen! Zowel letterlijk als figuurlijk. Hoe goed je systeem ook is, het werkt niet overal. Het is natuurlijk makkelijk om overal je plan door te drukken, maar handig is het niet. Soms moeten er concessies worden gedaan. Onderschat niet het belang van goede afspraken met inlandse vorsten. Hou hen te vriend! Van den Bosch heeft bijvoorbeeld veel tijd gestoken in netwerken met alle koningen op Java, zodat hij altijd wat met hen kon regelen. Polderen, noemen ze dat. Word niet kwaad als het niet meteen lukt. Zo is het Cultuurstelsel niet op heel Java ingevoerd, maar dat bleek uiteindelijk geen obstakel voor ruime opbrengsten.

Structureel afsnoepen

Laat de inheemse bevolking altijd werken onder toezicht van koloniale ambtenaren voor een vast plantloon - het liefst een zo laag mogelijk . Zorg er ook voor dat de boeren die het land verbouwen, zelfvoorzienend zijn. Ze mogen onder geen beding meer kosten dan ze opbrengen. En als dat toch het geval is: laat ze gewoon wat extra dagen werken: ‘een herendienstje’.

Stel vast hoeveel de boeren van hun oogst moeten afstaan – bij het Cultuurstelsel dus twintig procent - maar ook waar het naar toe gaat. Een belangrijke bestemming is natuurlijk de Nederlandse schatkist, daar moet altijd geld naartoe. Daarbij is een goede aan- en aflevering van de producten erg belangrijk. Tijdens het Cultuurstelsel was het de Nederlandsche Handel Maatschappij die alle specerijen en producten naar Europa vervoerde.

Knijp af en toe een oogje toe

Om ervoor te zorgen dat de winst maximaal is, moet de wet- en regelgeving op maat worden gemaakt. Dat is een nette manier voor het plooien van de wet – vormen naar het individu, maar dan op een chique manier. Met andere woorden: Creatief boekhouden. Het doel – maximale winst - heiligt tenslotte de middelen. Ook als dat ten koste gaat van de arbeiders, die af en toe een tandje bij moeten zetten, als de opbrengst tegen dreigt te vallen.

Negeer kritiek

Europeanen zijn wereldwijd druk doende om de motor van de economie op gang te brengen. Dat is alleen maar te prijzen. Goed voor de ondernemer, goed voor de kolonie. Sommigen, enkele Liberale politici of hier en daar een schrijver, vinden dat daarbij voorbij wordt gegaan aan de belangen van de inheemse bevolking. Nonsens en zeker niets van aantrekken. Het resultaat telt. Houd dat voor ogen.

Meer over Nederlands-Indië in aflevering 12 van De IJzeren Eeuw: ‘Ten oorlog!’. Vanaf vrijdag 19 juni 2015 te zien om 21.05 uur op NPO 2 of op www.npogeschiedenis.nl/ijzereneeuw