De riskante opmars van de verborgen camera

Is Joran van der Sloot een ontspoorde puber, een verknipte fantast of een gewetenloze crimineel? Kiest u maar.

Zeker weten we dat Van der Sloot een kijkcijferkanon is voor de met een Emmy gelauwerde Peter R. de Vries, en dat tal van programma's daar graag een graantje van meepikken. Legitiem? Wie zal het zeggen. Het gegeven dat iets of iemand garant staat voor hoge kijkcijfers biedt op zichzelf al een zekere legitimiteit. Kennelijk is de (Nederlandse) kijker geïnteresseerd. En wat zou daar niet legitiem aan zijn.

Daar is alles ook wel ongeveer mee gezegd. Op de weegschaal van zelfs het landelijke nieuws is Joran van der Sloot strikt genomen een te verwaarlozen kruimel. Dat hij zo hoog in de kijkcijfers klimt, is te danken aan omgevingsfactoren: aan de Amerikaanse aandacht voor de verdwijning van Natalee Holloway, de verbetenheid van Peter R. De Vries, de nieuwsgierigheid van het publiek en, niet in de laatste plaats, aan de verborgen camera's die bij herhaling registreerden hoe Van der Sloot zich in de val liet lokken.

Spionagemaatschappij
De fictie van James Bond is allang gepromoveerd tot alledaagse werkelijkheid. Voor een paar tientjes kan iedereen een camera aanschaffen die eruit ziet als een pen, een telefoon, een knoop of - wie weet - een schroefje in de muur. Ideaal voor wie zijn echtgenoot, buurman of collega wil betrappen. Er zijn geen praktische bezwaren meer die de weg blokkeren naar een spionagemaatschappij waar de Stasileiders in de DDR alleen maar van konden dromen. Er is alleen nog de wet.

Sinds 2004 is het op straffe van flinke boetes verboden camera's te plaatsen zonder dat het publiek daar weet van heeft. Dat geldt voor winkels, cafés en kantoren, maar ook voor plaatsen die niet voor het publiek toegankelijk zijn - zoals parkeerterreinen, afgesloten tuinen en zelfs woonhuizen. Als er sprake is van videobewaking, moet dat dus duidelijk zijn aangegeven.

Dat is althans het uitgangspunt, want er zijn uitzonderingen. Zo mag een werkgever onzichtbare camera's plaatsen bij vermoeden van diefstal door het personeel, al moet hij dat personeel dan wel op die mogelijkheid hebben gewezen. Een echte uitzondering is er voor de politie en, jawel, journalisten. Ook die mogen, onder bijzondere omstandigheden, stiekem filmen.

Kijkcijfers
Van die gelegenheid wordt gretig gebruik gemaakt. Radar, Nederland Undercover, Kassa, Peter R. de Vries, Blik op de Weg, Opgelicht, de Smaakpolitie: het zijn stuk voor stuk programma's die driftig gebruik maken van heimelijk camerawerk. Zo kunnen we zien hoe oplichters te werk gaan, garagebedrijven wrakken goedkeuren, pedofielen door de mand vallen, koks in hun neus peuteren, hoe je een bom door de Schipholbeveiliging smokkelt en hoe Joran van der Sloot Thaise meisjes ronselt.

Hoe te voorkomen dat journalisten te snel maar het wapen van de verborgen camera grijpen, omdat het nu eenmaal spannende televisie oplevert die goed scoort in de kijkcijfers (en dus reclame-inkomsten oplevert)? Formeel is er natuurlijk de wet, maar die is nogal vaag. De grenzen liggen min of meer vast in het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens, dat twee hoge principes wil waarborgen die met elkaar in botsing kunnen komen: de persvrijheid enerzijds en de bescherming van de individuele privacy anderzijds.

De crux zit 'm dan ook in de voorwaarde van 'bijzondere omstandigheden' die in de Nederlandse Wet Heimelijk Cameratoezicht is opgenomen. Die voorwaarde bepaalt, dat journalisten niet zomaar mogen grijpen naar de verborgen camera. Er moet op z'n minst sprake zijn van een (maatschappelijke) misstand die niet op andere wijze in beeld te brengen is, en dan nog moet de privacy van de man of vrouw in kwestie worden gerespecteerd. Dus als het even kan geen daders herkenbaar in beeld.

Schandpaal
Een jaar geleden oordeelde de rechtbank in Assen dat SBS-presentator Alberto Stegeman te ver ging toen hij voor Nederland Undercover op zoek ging naar de handel in wapens en een medewerker van justitie betrapte op de verkoop van illegale messen. De man was weliswaar niet herkenbaar in beeld gebracht, maar op de achtergrond was zijn trouwfoto zichtbaar. Ook kwam de hond van de man kwispelend in beeld. Per saldo vond de rechter het maatschappelijk belang van de onthulling niet opwegen tegen de schending van de privacy. Het leverde SBS een boete op van 1000 euro.

Dat 'maatschappelijk belang' speelt een grote rol in die 'bijzondere omstandigheden', maar ook dat is een rekbaar begrip. De journalist die aantoont dat je met enige moeite een bom door de Schipholbeveiliging kunt smokkelen, kan zich al gauw beroepen op dat grote maatschappelijk belang - al is het maar vanwege de politieke aandacht die zo'n onthulling gegarandeerd oplevert.

Maar wat toon je aan als je een justitiemedewerker ontmaskert die illegale messen verkoopt? Niet dat er op grote schaal in illegale wapens wordt gehandeld. Evenmin dat corruptie hoogtij viert bij justitie. Zo'n onthulling laat zien dat het mogelijk is in Nederland aan verboden wapens te komen, meer niet. En daar zal niemand echt van opkijken. Dat de handelaar een medewerker is van justitie maakt het pikant, dat wel. Maar dat is nog geen reden de man publiekelijk aan de schandpaal te nagelen.

Zwaar middel
In de praktijk heeft de journalist die op pad gaat met de verborgen camera van de wet weinig te vrezen. We kunnen veilig aannemen dat SBS aan een boete was ontsnapt als Roberto Stegeman elk spoor naar de identiteit van de messenhandelaar had uitgewist. Want als de rechter zijn oordeel alleen op het gewicht van de onthulling had gebaseerd, zou het geregeld boetes moeten regenen bij programma's als Nederland Undercover en Opgelicht, die hun onthullingen geregeld beperken tot één persoon of bedrijf.

Zwaarder dan de wetsartikelen weegt de afweging die de journalist zelf maakt. Wie een uitzonderingspositie krijgt, zo is de code, moet daar zorgvuldig mee om gaan. Stegeman, geciteerd in NRC Handelsblad, formuleert het zo: "Het is een heel zwaar middel. Ik gebruik het alleen voor het blootleggen van criminaliteit, zoals kinderprostitutie, drugshandel of wapenhandel. Alleen dan is het een gelegitimeerde manier van werken".

Maar rechtvaardigen het geknoei van een onhygiënische kok, een verwarmingsmonteur of een garagebedrijf ook de inzet van dit zware middel? Wel volgens Antonette Hertsenberg, eindredacteur van Tros Radar. "In consumentenprogramma's is het gebruik van verborgen camera's als tientallen jaren geaccepteerd. Het is de enige manier om te laten zien dat zaken niet kloppen".

Hellend vlak
In de praktijk is er dus maar één bijzondere omstandigheid die telt: de verborgen camera mag alleen ingezet als de journalist "geen andere middelen ten dienste staan", zoals de Raad voor de Journalistiek het ooit (in 1996) formuleerde. Het gewicht van de onthulling doet niet of nauwelijks meer ter zake. Zelfs het respect voor de privacy is uiteindelijk van ondergeschikt belang, zoals een programma als Opgelicht laat zien.

Is er sprake van een glijdende schaal of beter: een hellend vlak? Wie de Joran-onthullingen van Peter R. de Vries ziet, zal het zich afvragen. Van enig respect voor de privacy is hier geen sprake meer. Bij geruchtmakende uitzending met de bekentenis (?) van Joran van der Sloot gold nog als bijzondere omstandigheid dat de verdwijning van Natalee Holloway grote aandacht kreeg in de Verenigde Staten en heel Aruba op zijn kop zette. Een dergelijke rechtvaardiging is er niet voor de uitzending waarin Van der Sloot zich laat ontmaskeren (?) als vrouwenhandelaar.

Spektakel
Een journalist is geen politie-agent, aanklager of rechter - en zeker niet alle drie tegelijk. Het is zijn taak het publiek te informeren, niet meer en niet minder. Maar de competitie is groot in de televisiewereld, en de druk om hoog te scoren in de kijkcijfers neemt alleen maar toe. Dat vraagt om spektakel, en dan biedt de verborgen camera welkome mogelijkheden.

Het brengt gevaren met zich mee, en niet alleen voor de journalist zelf. Het inzetten van 'acteurs' om boeven in de val te lokken is inmiddels een bekend fenomeen, evenals het 'inhuren' van personeel bij het smokkelen van een legertruck uit een kazerne - zoals Undercover Nederland liet zien. Dat kan riskant zijn voor de betrokkenen, en bovendien organiseert de journalist zo zijn eigen nieuws - om niet te zeggen dat hij aanzet tot een misdrijf. Allemaal in dienst van het hogere doel natuurlijk: het blootleggen van een maatschappelijke misstand. Maar de vraag is of hij daarmee niet zijn grenzen overschrijdt en - uiteindelijk - zijn eigen glazen ingooit.

Privileges
Journalisten zijn er als de kippen bij om zich te beroepen op het recht hun bronnen te beschermen, als de politie film- of fotomateriaal in beslag neemt. En met reden. Tipgevers en klokkenluiders moeten op bescherming kunnen rekenen en er zeker van kunnen zijn dat de journalist geen verlengstuk is van het gezag dat zij willen aanklagen.

Dat heilige principe van bronbescherming vloeit direct voort uit de waakhondfunctie die de pers is toebedacht in een vrije samenleving, net als de uitzonderingspositie bij het gebruik van de verborgen camera. Het zijn privileges die op de tocht komen te staan als journalisten zelf de wet gaan overtreden en de geschreven en ongeschreven regels te ver oprekken.

Journalisten hebben een hekel aan pottenkijkers. Als een ambtenaar meegluurt in de computers van de GPD, is de verontwaardiging niet van de lucht. Het is goed dat in gedachten te houden. Wie de overheid en de politie wil controleren op machtsmisbruik, moet zelfs strijden met open vizier en terughoudend zijn met het inzetten van de verborgen camera. Anders verliest de vrije pers zijn geloofwaardigheid als waakhond van de democratie.

En is het wachten op de reportage van een stagiaire, die omwille van het maatschappelijk belang onthult hoe het er op de redactie van Peter R. de Vries, Nederland Undercover of NOVA aan toe gaat.

Tags: