Goed en fout?
5 MEI 09
Overdenkingen bij de dodenherdenking
Mijn opa
Dit jaar ben ik voor het eerst sinds pakweg 50 jaar op 4 mei niet naar de dodenherdenking in Overveen geweest. Daar in de duinen op de erebegraafplaats ligt mijn opa begraven. Bij andere Haarlemse verzetshelden, vlakbij het graf van Hanny Schaft. Met een steeds kleiner groepje familieleden van moeders kant stonden wij daar elk jaar tegen elkaar geplakt, op de paar tegels voor het graf. Daarna dronken we koffie in ons ouderlijk huis. Als enige van de 11 kinderen woonde mijn moeder in Overveen. Maar ze is nu dood, net als de meeste van haar broers en zussen. Daarom ging ik dit jaar maar eens naar de herdenking op de Noordermarkt in de Jordaan. Het beviel niet. Ik miste de stilte van de Zeeweg en de duinen. Ik miste mijn neven en nichten. Ik miste zelfs de mensen uit Bloemendaal en Haarlem. Volgend jaar ga ik weer naar het graf van mijn opa.
Verraden
Mijn opa Habraken was een held, althans voor zijn 52 kleinkinderen, die hem geen van allen ooit hebben gezien. Hij was in Haarlem directeur van het st. Jacobs Godshuis; geen kerk maar een drukkerij, waar vele katholieke boekwerkjes van de persen rolden. In 1944 drukte hij, in opdracht van het al opgerichte bevrijdingscomité, een bevrijdingskrant. Maar van bevrijding was nog geen sprake, mijn opa werd verraden, de Duitsers vielen het ouderlijk huis van mijn moeder binnen, vernielden de hele inboedel en namen mijn opa mee en mijn oudste oom. Mijn oom kwam terug; mijn oma heeft nog maandenlang uit het raam gestaard, in afwachting van mijn opa. Maar hij kwam niet . Hij werd doodgeschoten en in een grote kuil in de duinen gegooid.
Serviesgoed
Mijn moeder was in die tijd verloofd met mijn vader. Later sprak ze niet veel met ons over de oorlog. Wel vertelde ze waarom de glazen raampjes van het houten kastje kapot waren. Dat hadden de Duitsers gedaan. En daarna hadden ze al het serviesgoed dat mijn moeder bij elkaar gespaard had voor haar voeten kapot gegooid. Dat vertelde ze later ook aan haar kleinkinderen, die sindsdien allemaal een hekel aan Duitsers hebben.
Trots
Maar het verhaal van mijn opa werd, merkwaardig genoeg, vooral door mijn vader verteld. Het was ook mijn vader die het grafschrift maakte voor het graf in Overveen: "Zijn zwijgen heeft anderen gered, vergeet vader niet in uw gebed." En het was ook mijn vader die 20 jaar na de bevrijding een herdenkingsboek voor mijn opa maakte, zodat wij, de kleinkinderen, hem niet zouden vergeten. Ik kon altijd ongeneerd trots zijn op mijn opa, misschien schepte ik stiekem ook wel een beetje op. Mijn opa is doodgeschoten zei ik dan terloops. Of ik zei, op weg naar het strand, tegen vriendinnen, daar ligt mijn opa, naast Hanny Schaft.
Kopgeld
Aan het gevoel van trotse kleindochter kwam nogal abrupt een eind in het najaar van 2001. Toen vroeg mijn NPS collega Ad van Liempt of hij me even kon spreken. Van Liempt was bezig met een onderzoek naar Jodenjagers in de Tweede Wereldoorlog. Die deden het meest gruwelijke wat je in die oorlogsjaren kon uitvreten. Ze gaven joden aan die nog niet door de Duitsers waren gepakt. Daar kregen ze dan een paar gulden voor, kopgeld werd dat genoemd.
Wreedste
Tijdens dat gesprek in 2001 vertrouwde Van Liempt mij toe dat hij onder de Jodenjagers ook een Bartelsman had aangetroffen. Of ik daar toevallig iets van wist, was de vraag. Die Bartelsman was de wreedste van allemaal en de enige die na de oorlog geëxecuteerd was. Ik wist van niks. Mijn vader was toen al dood, maar mijn moeder vertelde dat ze wel wist om wie het ging. Het was een van de zeven broers van mijn opa Bartelsman. Volgens mijn moeder was de man al voor de oorlog met de rest van de familie gebrouilleerd. Nee, ze had hem echt nooit gezien. Ja, er was iets aan de hand met hem, dat had ze wel eens gehoord . En wist papa het dan? Nou, dat wist ze niet precies, maar het was al zo lang geleden, waarom moest dat allemaal weer opgerakeld worden.
Passie
Ik gaf dat wat ik wist aan Ad van Liempt door. Ik hield me zelf vooral bezig met de vraag of mijn vader het wist en het opzettelijk aan zijn kinderen had verzwegen. Ik zag plotseling zelfs een verklaring voor de passie waarmee hij de verzetsdaad van zijn schoonvader had uitgedragen. Maar dat vond ik een verwerpelijke gedachte. Ik besloot dat die gebrouilleerde broer van mijn opa wel erg ver van me af stond en vergat of verdrong het Kopgeld.
Tot november 2002. Die avond kwam Ad van Liempt in NOVA vertellen over zijn nieuwe boek: Kopgeld. Ik geloof dat een ver familid van mij er ook in voorkomt, zei ik tegen een collega. De collega reageerde verbaasd: dus jij bent die NPS'er waarover Ad vertelde en waarvan hij de naam niet wilde noemen. Dat overkwam mij die dag nog twee keer. 's Avonds kwam Ad met zijn boek in de studio. Ik heb de namen in het boek veranderd hoor, zei hij tegen mij. Het lijkt me voor jou heel vervelend als mensen weten dat een familielid van jou zulke gruwelijke dingen heeft gedaan.
Ellendiger
Ad van Liempt is een heel integere man, misschien wel de meest integere NPS'er die er rondloopt. Maar juist omdat hij mij wilde sparen voelde ik mij steeds ellendiger. Waarom moest ik gespaard worden? Zouden de mensen anders denken dat ik zelf ook wel een klein beetje fout zou zijn. Ik had er toch niks mee te maken? Of wel? Of niet?
Zo verloor ik mijn onbevangen trots op opa Habraken, mijn oorlogsheld. Want als je niks te maken hebt met de foute broer van je ene opa, mag je dan wel trots zijn op de verzetsdaad van je andere opa? Die vraag houdt me nu al acht jaar bezig. Daarom heb ik het vanavond maar eens van me afgeschreven.
Mirjam Bartelsman - verslaggever NOVA
Naar boven