Mensen kwamen van verre naar de grote stad, niet alleen uit economische  overwegingen maar ook omdat er in Amsterdam een tolerant godsdienstig klimaat was. Om al die mensen te huisvesten, moest de stad worden uitgebreid. Dit resulteerde in twee zogenaamde stadsuitleggingen in 1613 en 1663 die samen de nu zo karakteristieke grachtengordel gevormd hebben.

Deze uitbreidingen kwamen niet spontaan tot stand. Er zat een stedenbouwkundig plan achter waarin verschillende grachten een aparte functie kregen. De Herengracht moest een chique woonbuurt worden, waaruit de rijkdom van de stad en de koopmannen zou blijken.

Om dit te bereiken werd er door de stadsbestuurders een aantal regels, ‘keuren’ opgesteld. Ten eerste mocht zich aan deze gracht geen industrie vestigen en ook winkels werden naar de zijstraten verbannen. Ten tweede waren er alleen grote percelen te koop, zodat de mensen min of meer gedwongen werden om grotere en dus voorname huizen te bouwen. Tot slot werd besloten dat zich tussen de huizen zo min mogelijk stegen zouden bevinden: die werden immers in de oude binnenstad gebruikt als urinoir, voor prostitutie en er hadden veel berovingen plaats. Ook werd bepaald dat een deel van de kavels ingericht moest worden als tuin. Zo ontstonden er ‘keurblokken’: door de wet beschermde binnentuinen die een oase van rust vormden in het drukke Amsterdam.

Het uiterlijk van de Herengracht werd niet alleen door deze keuren bepaald, maar ook door een ontwikkeling in het bouwen. In tegenstelling tot de Middeleeuwen bouwde men in de zeventiende eeuw huizen met dragende muren en werden huizen niet langer opgetrokken rond houten skeletten. Het werd mogelijk om breder, maar ook hoger te bouwen.

Nieuw was ook de entree in een hal. In eerdere grachtenpanden kwam men direct in het huis of in de werkplaats terecht, maar de huizen van de stadsuitbreiding hadden een chiquere ontvangst. Kenmerkend voor de nieuwe grachtenhuizen was ook de trap die naar de voordeur leidde. Omdat het grondwater hoog stond, werd de kelder niet helemaal onder de grond gebouwd maar half daarboven. Daardoor kwam de entree van het huis hoger te liggen. In de loop van de zeventiende eeuw mocht de stoep zelfs wel twee meter hoog worden, zodat onder de trap ruimte was voor een dienstingang.

Opvallend aan de Herengracht zijn ook de dubbele woningen. Zeer vermogende mensen kochten twee aan elkaar grenzende percelen om er een dubbelhuis te bouwen. Zo konden zij ten volste pronken met hun rijkdom. Door de bouw van deze dubbelhuizen kon men voldoen aan de classicistische stijl die in deze periode de toon zette. Het werd mogelijk om de deur in het midden te plaatsen volgens het klassieke symmetrische principe.

Voordeel van de bouw van dubbelhuizen was ook dat de nok van het dak evenwijdig aan de straat liep. Hierdoor kon men een rechte kroonlijst aanbrengen. Om ook de puntdaken van enkelgebouwde huizen aan het zicht te onttrekken, bracht men verschillende topgevels aan. Bekend in het Amsterdamse straatbeeld zijn nog steeds de trapgevels, halsgevels en klokgevels.

Meer info:

• d'Arts, (1991), Het Grachtenboek, Den Haag: SDU Uitgeverij.
• Fock, C.W. (red.) (2001), Het Nederlandse interieur in beeld 1600-1900. Zwolle: Waanders.
• Heinemeijer, W.F. & Wagenaar, M.F. (1987), Amsterdam in Kaarten. Ede: Zomer en Keuning.
• Jong, J. de (1987) Een deftig bestaan. Het dagelijks leven van regenten in de 17de en 18de eeuw. Utrecht/Antwerpen: Kosmos
• Bureau Monument en Archeologie van Amsterdam op www.bmz.amsterdam.nl
• Website www.amsterdamsebinnenstad.nl