Tussen de menseneters in Nederlands-Indië door Fabian de Bont
Oostenrijkse avonturierster ging waar Nederlanders niet durfden
Wie aan de grote ontdekkingsreizen van de negentiende eeuw denkt, denkt aan avonturen door de binnenlanden van Afrika, Azië, Australië en Amerika. Het zijn de avonturen van Stanley, Livingston, Speke, Baker en Schweinfurth die de kranten en tijdschriften domineren.Stuk voor stuk mannen die de wereld over gaan om “wilden” te temmen en de Europese beschaving te verspreiden. Maar dat ook vrouwen zich hebben gewaagd in onbekende gebieden is veel minder bekend. Zo verkent de Oostenrijkse Ida Pfeiffer Borneo, Java en Sumatra, gebieden die onderdeel uitmaken van Nederlands-Indië maar waarin Nederlanders zich niet wagen.
Ida Pfeiffer
Bron: onbekend.
Reis om de wereld
Ida Lisa Pfeiffer is een Oostenrijkse dame van stand, geboren in 1797 in een welgestelde familie, met aan het hoofd een autoritaire vader. Later zou Ida schrijven dat ze haar ouders meer leerde vrezen dan liefhebben, maar dat, als ze een ander opvoeding had gehad, nooit de moed zou hebben gehad om in haar eentje twee keer de wereld rond te reizen. Dat gebeurt pas op haar vijfenveertigste, als haar man overlijdt en haar zoons het huis uit gaan. Haar leeftijd ziet ze dan als een voordeel. Als ‘oude’ vrouw is ze in onbekend gebied immers veiliger dan als jong meisje.
Ze wil het liefst naar een land waar ‘geen hotels of spoorwegen zijn’, waarheen precies weet ze niet. Ze begint met een reis naar het Midden-Oosten en schrijft bij terugkomst in 1842 een boek ‘Reise diner Wienerin in das Heilige Land’. Het boek blijkt een bestseller te zijn en wordt vertaald in het Frans en Engels. Ook het verslag van haar daaropvolgende eerste reis om de wereld slaat aan. Pfeiffer blijkt een groot journalistiek talent te zijn en heeft daarmee haar roeping gevonden: reizen en schrijven. Zo wordt ze de allereerste “reisblogger”, die haar geld verdient met het optekenen van haar reizen. Het smaakt naar meer.
Koppensnellers
Op 18 maart 1851 gaat ze voor een tweede keer op reis, zonder duidelijk plan. Ze reist via Kaapstad en komt uiteindelijk dankzij de reiziger James Brooke op het door Nederland gekoloniseerde Borneo, waar ze in aanraking komt met de Dajaks, een volk dat het ritueel van het koppensnellen beoefent - het afsnijden en meenemen van iemands hoofd.
Met waar afgrijzen zag ik hier zesendertig schedels, aan elkaar geregen en als een guirlande opgehangen. De oogkassen waren met witte, langwerpige schelpen gevuld
Aanvankelijk schrikt ze van de praktijken van de Dajaks. Maar wanneer ze in gebied, dat nog niet onder Nederlands koloniaal gezag staat, meer koppensnellers ziet, raakt ze gefascineerd. De ‘vrije Dajaks’ hebben volgens haar een onbedorven karakter. De Dajaks op hun beurt, ontvangen de eerste blanke vrouw die zij zien, met grote vreugde. Ida blijft er zes maanden.
De Dajaks bevielen mij het beste, niet alleen onder de vlek van Borneo, maar onder alle wilde volken der aarde met welke ik tot dusver in aanraking was gekomen. De Dajakvrouwen is een veel beter lot beschoten dan arbeidsvrouwen in Europa, die veertien uren daags en meer, in bedompte, vochtige holen, karig beloond werk verrichten om haar leven, dat geen leven heten mag, van de ene dag tot de andere te rekken, terwijl zij op zijn best des zondags de zon even te zien krijgen
De mensenetende Bataks van Sumatra
Bron: Tropenmuseum
Java & Sumatra
Aan Ida’s koppensnellers-idylle komt in 1852 een einde. Ze gaat van Pontianak naar Batavia. Daar wordt ze ontvangen door de gouverneur-generaal van Nederlands-Indië Duymaer van Twist - dezelfde die door Multatuli werd gezien als zijn doodsvijand. Onder zijn bescherming verkent ze de binnenlanden van Java. Nederlandse ambtenaren bieden haar telkens onderdak en zelfs de directeur van het Hotel der Nederlanden in Batavia wilt geen geld van haar aannemen. Ze stelt haar vooroordeel van de Hollanders als een lomp en krenterig volk bij. Haar boek draagt ze zelfs op aan de vriendelijke Nederlanders in Indië.
Haar grootste avontuur beleeft Pfeiffer niet in Borneo of op Java, maar in de binnenlanden van Sumatra - bij de mensenetende Bataks. Sumatra staat niet onder Nederlands gezag, mede omdat Nederland en Engeland hebben besloten dat het noordelijk deel van Sumatra verboden is voor Europeanen. De Bataks hebben zich altijd fanatiek verzet tegen vreemdelingen. Twee Amerikaanse zendelingen die zich zeven jaar voor de komst van Ida in de Bataklanden waagden zijn nooit meer teruggezien
Gouverneur Van Swieten, bij wie Ida in Pandang logeert, raadt haar dan ook af om zich buiten het Nederlands gezagsgebied te wagen. Maar Ida laat zich niet weerhouden.
Juist het verlangen om met de Bataks, deze door Europeanen zo weinig gekende volken, kennis te maken, was het dat mij tot deze reis aanspoorde. Aan de andere kant dacht ik, dat misschien de zwakheid van mijn geslacht mijn bescherming zou zijn. Ik ga derhalve geen gehoor aan de waarschuwingen en aanvaardde de 19de juli de reis te paard
De Nederlandse controleur Schoners laat op dat moment een aantal dorpshoofden bijeenkomen om Ida te vertellen wat haar te wachten staat, als ze niet afziet van haar plan. Ze luistert aandachtig en schrijft alles op.
De gevangen worden aan een boom gevonden en onthoofd; dan vangt men hun bloed zorgvuldig op en drinkt het warm, of gebruikt het, evenals bessensap bij ons, bij gekookte rijst. Vervolgens wordt het lijk verdeeld. (…) het smakelijkst vinden zij de voetzolen, de handpalmen, het hoofdvlees, het hart en de lever.
Bij de grens laat ze een brief achter voor haar familie in Wenen en vertrekt met een aantal gidsen. De tocht is zwaar.Ondanks springende bloedzuigers en paden vol doornbossen komt Ida aan in een dorpje. De Radja verbiedt haar verder te gaan. Eerst moet er een kalf geslacht en opgegeten worden. Ter ere van Ida demonstreert een aantal mannen de dans die wordt uitgevoerd “bij het doden van een mens, die is bestemd om op te eten”. ’s Nachts slaapt ze onrustig.
Naarmate ze verder doordringt wordt de bevolking steeds onrustiger. Overal is bekend dat er een blanke dame in het land is. Bij ieder dorp dat op haar weg ligt, versperren mannen met kapmessen haar de doortocht. Maar telkens lukt het haar om door de dorpen te komen. De situatie lijkt te escaleren, maar Ida weet het op te lossen met tact en humor. Zo staan bij een dorp haar meer dan tachtig gewapende mannen op te wachten, die haar met messen beginnen te prikken. Ze blijft en kalm en redt zich uit de situatie met een grapje.
Ik tikte de eerste de beste vriendelijk oude schouder en zei half in het Maleis, half in het Bataks: “Hoor eens mannetje, jij zult toch geen vrouw willen doodmaken en opeten. En zeker niet zo’n oude vrouw als ik, want dat taaie vlees zou wat al te zwaar op je maag liggen.
Illustratie van Sati ritueel (weduweverbranding), 1878
Uit ‘Reise diner Wienerin in das Heilige Land’, Ida Pfeiffer. Bron: Wikimedia Commons
De volgende dag dringt Ida nog verder door in het gebied dat nog nooit door een blanke is betreden. Maar in een vallei staat een klein leger met lansen kapmessen bewapende mannen haar op te wachten. Grapjes helpen nu niet meer - verdergaan betekent de dood. Dus keert ze om.
Sumatrakoorts
Kort daarna is ze weer terug bij een opgeluchte gouverneur Van Swieten. Ze rust een paar dagen uit, maar krijgt dan ineens een aanval van de ‘Sumatrakoorts’, een bijzonder ernstige vorm van malaria. Na een reis van 1200 kilometer te paard en 250 kilometer te voet op Sumatra is ze dan toch geveld. Toch weerhoudt de ziekte haar niet van reizen. Na Nederlands-Indië bezoekt ze nog de Molukken, Celebes, Californië, Zuid-Amerika en Madagaskar. In 1858 wordt ze met brancard van de trein naar haar huis in Wenen gebracht, waar ze sterft. Kort daarna wordt ze vergeten.