De tekst van dit dertiende dictee was van Han van Gessel en Bas van Kleef.

 

De tekst van dit veertiende dictee was van Han van Gessel en Bas van Kleef.

 

Lustrum-editie want de 15e editie van het Groot Dictee, een vaste traditie tussen sinterklaas en Kerstmis. En weer vanuit het gebouw van de Eerste Kamer in Den Haag. De Vlaamse gasten komen elk jaar met een speciale bus, waarin de champagnekurken schijnen te knallen.

Het dictee is geschreven door Jan Mulder en Remco Campert, het Volkskrant-duo Camu. Ze schreven tot juli 2006 samen een column voor deze krant.

 

 

Voor het eerst in de geschiedenis van het Groot Dictee heeft de jury na afloop van het dictee een fout ontdekt. 'Voor pampus liggen' is niet zoals tijdens de uitzending werd gezegd met een hoofdletter P, maar met een kleine p. De winnaar had daardoor niet 0 maar 1 fout.

Kakofonie

 

1.  De tijden zijn in zoverre interessant dat ze kakofonisch zijn; je moetbijwijlen je oren dichtstoppen tegen het tenhemelschreiende geblablavan de muezzins van de eeuwige vergelding in het ene oor en dat van defilistijnen van het geperoxideerde ressentiment in het andere.

 

2.
Geüpgradede Hoekse en Kabeljauwse twisten: de shoarmabakkersversus de aardappeleters, allen met vuvuzela’s bewapend; hunzuurstofarme hersentjes verkleinen je wereld en brengen haar binnen de afrastering van hun woestijngod of hun karikaturale weergave vanjoods-christelijke axioma’s en verlichtingsidealen.

 

3.
Die boeroepers nemen het licht juist weg met hun stijlmiddelen van deprovocatie en de daarbij behorende inflatoire hyperbolen, terwijl de man in het midden, de verdediger van de orde, mijmert over een vreedzamestadssamenleving zoals bijvoorbeeld het
Oost-Galicische Lemberg eens was.

 

4.
Lemberg, dat multinationale en multilinguïstische Habsburgse babylon, die co-existentie van Asjkenazim, Roethenen, Polen, Duitsers, Armeniërs – door en door tolerant uit noodzaak en goede wil, laisser faire opgetuigd met een civilisatorische missie en een architectonisch mozaïek van gotiek, neoclassicisme en art deco.

 

5.
Nochtans werden de tijden ook toentertijd interessant en viel de stad achtereenvolgens toe aan het gerestaureerde Polen, nazi-Duitsland en de
Sovjet-Unie – haar namen waren Lemberg, Lwów en Lviv, de Polen en Armeniërs waren verdreven en de Joden uitgeroeid.

 

6.
Hun huizen werden nu bewoond door Oekraïners; enigszins beduusdnamen zij die verrukkelijke, lege stad in. Lemberg werd het failliet van de vroegtwintigste-eeuwse multiculturaliteit, alleen zijn begraafplaatsen spreken nog in vele talen.

 

7.
Wie zullen straks de halflege flatwijken van Amsterdam, Culemborg dan wel Gouda innemen als hun bewoners zijn verjaagd door de dompteursvan de thymotische woede, wier dromen de nachtmerries van de
eerste-, tweede- en derdegeneratieallochtonen zijn?

 

8.
Opzichtig negeren zij die wet van consciëntieus bestuur die door hettaoïsme wordt gepostuleerd: regeer de staat zoals je een klein visje bakt (behoedzaam).

 

Uitleg

 

Kakofonie

 

Zin 1. 
De tijden zijn in zoverre interessant dat ze kakofonisch zijn; je moet bijwijlen je oren dichtstoppen tegen het tenhemelschreiende geblabla van de muezzins van de eeuwige vergelding in het ene oor en dat van de filistijnen van het geperoxideerde ressentiment in het andere.

 

in zoverre is een vaste verbinding. Hier staat een spatie na het eerste woord, zoals in voor zover en tot zover. Maar dat is niet altijd zo. Er bestaan geen sluitende regels voor het aaneenschrijven van werkwoorden, bijwoorden en bijvoeglijke naamwoorden. Andere vaste verbindingen in deze zin zijn bijwijlen, dichtstoppen en tenhemelschreiend. Die schrijven we zonder spatie.

 

kakofonisch is afgeleid van kakofonie, een Grieks woord voor ‘slecht geluid’, dat in het Nederlands vooral wordt gebruikt om een situatie aan te geven waarin iedereen door elkaar heen spreekt. Er is een Nederlands radioprogramma dat Kakafonie heet, vandaar dat de titel van dit dictee met name voor de Nederlandse deelnemers lastig te schrijven was.

 

geblabla bevat een reduplicatie, een herhaling. Reduplicaties worden aaneengeschreven, niet met een koppelteken. We schrijven hapsnap, tiptop, tjoeketjoek en dergelijke ook aaneen. Geen koppelteken achter ge, omdat we dat ook niet gebruiken in bijvoorbeeld gezwam of gezeur.

 

muezzins betekent ‘moskeebeambten’. Je spreekt het uit als [mowedzin] of als [moewedzin]. Je schrijft het met u-e en een dubbele zz. Geen trema, want u-e kun je niet als één klinker uitspreken.

 

filistijnen zijn ‘niet-gelovige tegenstanders’. Het woord is bekend van de uitdrukking naar de filistijnen gaan ‘kapot gaan’. Geen hoofdletter, want met dit woord wordt hier niet een bepaald volk bedoeld, maar een groep lastige mensen.

 

geperoxideerde, ‘met peroxide gebleekte’, moet met een enkele r, omdat het woord is opgebouwd uit per en oxide. Geen y, de spelling van oxide is vereenvoudigd in 1995, waardoor woorden als asteroïde, bromide, chloride nu allemaal met i zijn.

 

ressentiment betekent ‘wrok’. Het woord is opgebouwd uit re ‘terug’ en sentire ‘voelen’, maar we schrijven het toch met een dubbele s, omdat we het al in de zeventiende eeuw uit het Frans hebben overgenomen, en daar schrijven ze het ook met een dubbele s.

 

Zin 2.
Geüpgradede Hoekse en Kabeljauwse twisten: de shoarmabakkers versus de aardappeleters, allen met vuvuzela’s bewapend; hun zuurstofarme hersentjes verkleinen je wereld en brengen haar binnen de afrastering van hun woestijngod of hun karikaturale weergave van joods-christelijke axioma’s en verlichtingsidealen.

 

Geüpgradede schrijf je met een lettergreep te veel, ge-up-gra-de-de, omdat het Engelse woord grade, waar je één lettergreep hoort, geschreven wordt met twee lettergrepen: gra-de. Er staat een trema op de u om te vermijden dat je [eu] gaat lezen. De inburgering van Engelse woorden in onze taal verloopt moeizaam, zoals dit woord laat zien. In het echte leven zou je kunnen zeggen: verbeterde, maar voor het Groot Dictee kiest de auteur natuurlijk het moeilijkste woord.

 

Hoekse en Kabeljauwse twisten zijn bekend uit de Nederlandse geschiedenisboekjes. Het gaat om de verwarrende situatie van oorlog tussen aanhangers van Margaretha van Henegouwen en aanhangers van haar zoon Willem V. Deze twisten vonden plaats in Zuid-Holland en Zeeland rond 1350. Tijd voor een upgrade dus. De spelling is zoals je die verwacht, met hoofdletters omdat het de naam is van een bepaalde serie veldslagen.

 

shoarma, het Turkse vleesgerecht dat je met s-h-o schrijft, terwijl je sjw of sjo uitspreekt, [sjwar-ma] of [sjoo-war-maa]. Geen liggend streepje tussen shoarma en bakker, want het is een gewone samenstelling, zoals pasteibakker.

 

allen moet hier met een N. Het woord is zelfstandig gebruikt en verwijst naar mensen.

 

De vuvuzela, de oorverdovende toeter, is een nieuwe uitvinding. Het woord komt nog niet in alle woordenboeken voor, maar het is in het afgelopen jaar in alle kranten genoemd.

 

zuurstofarme gewoon aaneen. Alleen wanneer er een probleem zou kunnen zijn voor de lezer, is het koppelteken verplicht.

karikaturale is afgeleid van karikatuur. Dat is een spotprent of een beschrijving waarin iets of iemand belachelijk wordt gemaakt. We schrijven het met tweemaal een k.

 

joods-christelijke met een koppelteken, omdat het om gelijkwaardige delen gaat. “Joods of christelijk” is de betekenis. Er staan geen hoofdletters omdat we die nooit schrijven voor de benaming van een godsdienst, een overtuiging of een cultuurstroming. Deze regel moet u onthouden, want er komen nog voorbeelden van in dit dictee.

 

axioma’s bevat een x. Het woord betekent hier ‘onomstotelijke waarheden, niet ter discussie staande principes’.

 

verlichtingsidealen. Het gaat hier om idealen zoals in het tijdperk van de verlichting, het eind van de 17de en de 18de eeuw, dus. Verlichting schrijven we met een kleine letter, omdat het gaat om een geestelijke stroming en om de aanduiding van een historische periode.

Zin 3. 
Die boeroepers nemen het licht juist weg met hun stijlmiddelen van de provocatie en de daarbij behorende inflatoire hyperbolen, terwijl de man in het midden, de verdediger van de orde, mijmert over een vreedzame stadssamenleving zoals bijvoorbeeld het Oost-Galicische Lemberg eens was.

 

boeroepers aaneen, het woord is vergelijkbaar met jaknikkers. Koppeltekens gebruiken we liever niet dan wel.

 

provocatie met een c. Er is een eenvoudige vuistregel: alle leenwoorden op -catie, -catief en -caat zijn met een c.

 

inflatoire hyperbolen ‘overdrijvingen die de inflatie bevorderen’

mijmert met een lange ij.

vreedzaam is met v, omdat het verwant is aan vrede, niet aan wreedheid.

 

bijvoorbeeld is in één woord.

 

stadssamenleving is met een dubbele s. Samenstellingen met stad als eerste deel krijgen gewoonlijk een s erbij. In de uitspraak hoor je twee s’en wanneer de delen gescheiden zijn door bijvoorbeeld een hapering (stads... eh... samenleving).

 

Oost-Galicische is met een koppelteken en twee hoofdletters, omdat Oost-Galicië een aardrijkskundige naam is. Het is een historische benaming voor een streek tussen Polen en Oekraïne. Niet te verwarren met Galicië in het Noorden van Spanje.

 

Lemberg zou je ook kunnen schrijven als Lenberg. Het verschil is niet te horen. We hebben het ook niet fout gerekend.

 

...zoals bijvoorbeeld het Oost-Galicische Lemberg eens was. 'Zoals bijvoorbeeld'  is hier geen tautologie. Vaak zijn 'zoals' en 'bijvoorbeeld' dubbelop: 'Je kunt daar veel vis vangen, zoals bijvoorbeeld baars.'

 

In zulke zinnen is het beter om ofwel 'zoals', ofwel 'bijvoorbeeld' te schrappen:
'Je kunt daar veel vis vangen, zoals baars' of 'Je kunt daar veel vis vangen, bijvoorbeeld baars.'

 

In de dicteezin kun je 'zoals' echter onmogelijk schrappen. Er wordt immers een vergelijking gemaakt. En omdat die vergelijking wordt gemaakt met een stad die als een voorbeeld geldt, kun je hier beslist zeggen: 'mijmeren over een samenleving zoals bijvoorbeeld Lemberg eens was'.

 

Zin 4.
Lemberg, dat multinationale en multilinguïstische Habsburgse babylon, die co-existentie van Asjkenazim, Roethenen, Polen, Duitsers, Armeniërs – door en door tolerant uit noodzaak en goede wil, laisser faire opgetuigd met een civilisatorische missie en een architectonisch mozaïek van gotiek, neoclassicisme en art deco.

 

multinationaal en multilinguïstisch. Een koppelteken na multi is niet verplicht, en mag in het dictee dus niet geschreven worden. Verplichte koppeltekens zijn er in een zeer beperkte groep voorbepalingen (niet-, non-, bijna-, oud- en ex-). Er moet een trema in multilinguïstisch, omdat u-i anders als ui gelezen had kunnen worden (ling-guis-tie-se).

 

Habsburgs verwijst naar het vorstenhuis dat eeuwenlang Europa regeerde. Het heeft een hoofdletter omdat het een eigennaam is.

 

babylon met een kleine letter, omdat het woord hier niet een bepaalde plaats aanduidt, maar een sóórt stad: een stad met veel talen.

 

co-existentie met een koppelteken, om te voorkomen dat iemand [koek-sis-ten-tsie] leest. Hier geen trema, want het gaat om een voorvoegsel co- dat betekent 'samen' en een bestaand woord, existentie.

 

Asjkenazim, Roethenen, Polen, Duitsers, Armeniërs: met hoofdletters, Het gaat om de bevolkingsgroepen die in Lemberg woonden.

 

door en door tolerant: door en door is een woordgroep die dienst doet als een bepaling bij tolerant. Daarom moet door en door niet aan tolerant vast worden geschreven. In het woordenboek kun je wel vinden door- en doorslecht, maar dat is omdat het woord doorslecht bestaat. 'Doortolerant' bestaat niet.

 

laisser faire is een Franse woordgroep met de betekenis ‘vrijheid van handelen’. In het Frans moet de woordgroep met een koppelteken geschreven worden.

 

civilisatorische missie, een missie die beschaving brengt. Wie civilisatie goed kan schrijven, schrijft civilisatorisch ook goed.

 

architectonisch is afgeleid van architect met een c, zoals de meeste woorden die zo eindigen, vergelijk aspect, effect, insect.

 

mozaïek met een z en een trema om de uitspraak [iek] af te dwingen.

 

gotiek, neoclassicisme en art deco: geen hoofdletters omdat het gaat om namen van artistieke stromingen.

 

 

gotiek is de kunststijl vernoemd naar Gotland. Tot 1954 werd dit woord met een th geschreven.

 

neoclassicisme zonder koppelteken, want alleen een beperkt aantal voorbepalingen wordt van het grondwoord gescheiden met een koppelteken (niet-, non-, bijna-, oud- en ex-).

 

art deco: geen accent op de e.

 

Zin 5.
Nochtans werden de tijden ook toentertijd interessant en viel de stad achtereenvolgens toe aan het gerestaureerde Polen, nazi-Duitsland en de Sovjet-Unie – haar namen waren Lemberg, Lwów en Lviv, de Polen en Armeniërs waren verdreven en de Joden uitgeroeid.

 

nochtans schrijven we niet met th, in tegenstelling met het woord thans.

 

toentertijd betekent gewoon ‘toen’. Het is een klassiek dicteewoord, samengetrokken uit de woorden ‘toen, te dier tijd’. De uitspraak is toendertijd, maar er staat een t in het midden.

 

interessant, nog een klassiek dicteewoord, met 1 r en 2 s'en. Dit woord illustreert het probleem van de verdubbeling van letters in ontleende woorden.

 

nazi-Duitsland met alleen een hoofdletter voor Duitsland, omdat nazi een verkorting is van nationaalsocialist, dat we ook niet met een hoofdletter schrijven omdat het slaat op een politieke overtuiging. Er komt een koppelteken voor de hoofdletter D, omdat hoofdletters nooit direct na een kleine letter kunnen volgen.

Sovjet-Unie met een koppelteken tussen de delen en met twee hoofdletters.

 

Lemberg, Lwów en Lviv: als het hier misging, heeft de jury dat niet fout gerekend.

 

Armeniërs met een trema om de uitspraak [iers] te voorkomen.

 

Joden moet hier met een hoofdletter, omdat hier niet de “aanhangers van het joodse geloof” bedoeld zijn, maar “leden van het Joodse volk”. Omdat de gebruikelijke betekenis van Jodenvervolging en Jodenhaat met het volk te maken heeft, staan die samenstellingen met een hoofdletter in het Groene Boekje

 

-haar namen waren Lemberg,... (zin 5)
-alleen zijn begraafplaatsen...(zin 6)   De eerste keer wordt terugverwezen naar de stad [Lemberg], de tweede keer naar Lemberg.
Namen van steden en de meeste landen zijn onzijdig. Dat zie je aan een wending als 'het Lemberg van vroeger'.
Maar 'stad' is een vrouwelijk woord. En in 'de stad Lemberg' wordt Lemberg beschouwd als een nabepaling bij het kernwoord stad.
Zie ook hier: http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/840

 

Zin 6.
Hun huizen werden nu bewoond door Oekraïners; enigszins beduusd namen zij die verrukkelijke, lege stad in. Lemberg werd het failliet van de vroegtwintigste-eeuwse multiculturaliteit, alleen zijn begraafplaatsen spreken nog in vele talen.

 

Oekraïners met een trema op de i en geen volgende e, zoals in de naam Oekraïne. Het woord Oekraïens is wel met ie.

 

enigszins, een bekend dicteewoord, omdat de bijzondere combinatie sz erin voorkomt, zoals in geenszins.

 

beduusd eindigt op een d. Het woord is verwant met duizelen.

 

verrukkelijke met dubbel r, dubbele k en enkele l. Daar kon je dus drie fouten in maken. Het woord duidt iets aan wat je in vervoering brengt (wegrukt).

 

failliet met ill, uit het Frans.

 

vroegtwintigste-eeuwse: dit woord lijkt op vroegmiddeleeuwse, dat je aan elkaar vast schrijft, omdat slechts bij een heel beperkt aantal voorvoegsel een koppelteken moet worden geschreven. Ook vroegtwintigste-eeuwse zou je helemaal aan elkaar vast kunnen schrijven, alleen zouden dan drie e's tegen elkaar botsen. Op die plaats schrijven we wel een liggend streepje.

 

multiculturaliteit zonder koppelteken, vergelijkbaar met multinationaal en multilinguïstisch, die we al hebben gehad.

 

-haar namen waren Lemberg,... (zin 5)
-alleen zijn begraafplaatsen...(zin 6) De eerste keer wordt terugverwezen naar de stad [Lemberg], de tweede keer naar Lemberg.
Namen van steden en de meeste landen zijn onzijdig. Dat zie je aan een wending als 'het Lemberg van vroeger'.
Maar 'stad' is een vrouwelijk woord. En in 'de stad Lemberg' wordt Lemberg beschouwd als een nabepaling bij het kernwoord stad.
Zie ook hier: http://taaladvies.net/taal/advies/vraag/840

 

Zin 7.
Wie zullen straks de halflege flatwijken van Amsterdam, Culemborg dan wel Gouda innemen als hun bewoners zijn verjaagd door de dompteurs van de thymotische woede, wier dromen de nachtmerries van de eerste-, tweede- en derdegeneratieallochtonen zijn?

 

dompteur, dierentemmer, is afkomstig van het Franse werkwoord dompter ‘bedwingen’.

 

thymotische is een weinig bekend woord. Het staat bijvoorbeeld niet in het Groene Boekje en evenmin in de dikke Van Dale. Het is bedacht door de Duitse filosoof Peter Sloterdijk, op basis van het Griekse woord ϑυμος, dat ‘opwelling’ betekent, maar ook ‘ziel, wilskracht, geest, karakter, toorn’. Wie dit goed kon schrijven, staat hier straks misschien met de hoofdprijs in zijn handen.

 

nachtmerrie: het woord is verwant aan mare, ‘verhaal’. In het Middelnederlands was het nachtmare. Het woord voor paarden schrijven we overigens ook met ie.

 

eerste-, tweede- en derdegeneratieallochtonen. Derdegeneratieallochtonen is een samenstelling. Je hoort dat, want het heeft maar één woordaccent in negen lettergrepen. De delen van zo'n woord schrijven we aan elkaar vast. Tussen generatie en allochtonen hoeft geen streepje, want de combinatie ie+a kun je niet verkeerd lezen. De liggende streepjes die je achter eerste en tweede ziet, zijn geen koppeltekens, maar weglatingstekens. Dat zijn de tekens die je ook ziet in bijvoorbeeld trein- en busvervoer.

 

Zin 8.
Opzichtig negeren zij die wet van consciëntieus bestuur die door het taoïsme wordt gepostuleerd: regeer de staat zoals je een klein visje bakt (behoedzaam).

 

consciëntieus ‘eerlijk en zorgvuldig’, een klassiek dicteewoord alweer. Het bevat het voorvoegsel con 'samen', het woord scientia ‘kennis’ en de uitgang –eus die er een bijvoeglijk naamwoord van maakt. Samen goed voor vier spelproblemen in één woord: c / sc / ië / t. Wie nog te weinig fouten had in zijn dictee, kon hier een inhaalslag maken.

 

Het taoïsme, de leer van de tao, het onbeschrijfbare principe waaruit alles voortvloeit. Zoals al eerder uitgelegd: taoïsme duidt een geestesstroming aan, en dus schrijven we het met een kleine letter.

 

gepostuleerd met een D, die je hoort als je het woord verlengt: postuleerde. "Postuleren is het gebruiken van een stelling of een uitgangspunt zonder dat daar bewijzen voor zijn".

 

ALGEMEEN:

 

De jury bepaalt het aantal fouten gewoonlijk per woord. Soms hangt de spelling echter af van het grotere geheel, de woordgroep. Dat is bijvoorbeeld het geval bij door en door tolerant.

 

Er zijn meer fouten per woord of woordgroep mogelijk, maar herhaling van dezelfde fout binnen een woord of woordgroep telt voor een enkele fout. Voorbeelden: kakofonisch met tweemaal een c op de plaats van de k’s;tenhemelschreiende met tweemaal een spatie; geblabla met tweemaal een koppelteken; gotiek, neoclassicisme en art deco met drie of vier hoofdletters.

 

Bij totale verhaspeling van woorden, of als iemand een heel ander woord heeft geschreven, is het maximale aantal fouten vier bij de woordenthymotische, kakofonisch, consciëntieus en neoclassicisme (wanneer iemandTimoties, cacaphonies, konsiencieus en Neo-klacissisme schrijft, bijvoorbeeld). Bij alle andere woorden zijn in dit dictee hooguit twee fouten genoteerd, ook al zijn er af en toe wel meer dan twee denkbaar. Bij het weglaten van woorden wordt het maximale aantal fouten gerekend.

 

Woorden of namen die niet in het Groene Boekje of Van Dale voorkomen, tellen niet mee. Het gaat om Lemberg, Lwów, en Lviv. De andere namen, en ook de Hoekse en Kabeljauwse twisten, komen in Van Dale voor. Kijk bijKuilenburg om Culemborg te vinden.

Zelfverminking

1.
In dit dictee zal ik een gedeelte van Sigmund Freuds gedachtegoed expliqueren aan BN'ers, BV's en andere mensen die nooit ofte nimmeriets van hem hebben gelezen of die net als Nabokov en Van het Reve eendiep gegronde hekel aan hem hebben.

 

2.
Psychoanalyticus Sigmund Freud, theoreticus van het oedipuscomplex,definieert in zijn essay 'Het onbehagen in de cultuur' uit 1930 cultuur als datgene waarmee wij onszelf en de wereld hebben geprobeerd te temmen; ook het verbod op incest is geenszins anders dan een verkeersregel voor de menselijke omgang.

 

3.
Het 'verbod op de incestueuze objectkeuze', zoals Freud het accuraatformuleert, is ooit geïnitieerd om impulsief bloedvergieten te voorkomen; het gaat om seks, want zoons willen eigenlijk coïteren met hun moeder.

 

4.
Om dat doel te bereiken moet de zoon zijn vader, zijn concurrent,elimineren, want de geprivilegieerde vader wil zijn eega niet met zijn zoons delen – choquant en egoïstisch; het incestverbod is feitelijk een poging machtsverhoudingen te reguleren.

 

5.
In jip-en-janneketaal: wetten waardoor conflicten kunnen worden voorkomen; het taboe op incest blijkt niet zozeer een ethische kwestie, als wel een machtsaangelegenheid en hoe daarmee om te gaan.

 

6.
Nu willen jullie uiteraard wel eens weten wat dit allemaal met cultuur te maken heeft, welnu, cultuur wordt door Freud getypeerd als een soort vader die eist dat wij onze libidineuze neigingen onbevredigd laten in ruil voor symbolische of reële liefde.

 

7.
Freud noemt dit 'zelfverminking', en ook als wij ten huidigen dage denatiestaat in ogenschouw nemen, is er de oude ruil; de burger raaktgedomesticeerd, oftewel hij ziet af van de meeste driftbevrediging, een proces dat wordt geleid door politieke, religieuze en andere autoriteiten.

 

8.
Wanneer de oproerpolitie op burgers inslaat, zien wij, eerder dan hetgeweldsmonopolie van de staat in praktijk, enkele matig betaalde fascistoïde ambtenaren, die de gelegenheid krijgen hun driften te bevredigen.

 

 

Uitleg:

 

Zelfverminking

 

Dit is een samenstelling met een zelfstandig naamwoord als kern. Gewoonlijk schrijven we zulke samenstellingen aaneen, zonder koppelteken. Ter verduidelijking mag een koppelteken op de grens van de woorden van een samenstelling geschreven worden, maar zulke optionele koppeltekens mogen niet worden gebruikt in het Groot Dictee.

 

1.
In dit dictee zal ik een gedeelte van Sigmund Freuds gedachtegoed expliqueren aan BN’ers, BV's en andere mensen die nooit ofte nimmeriets van hem hebben gelezen of die net als Nabokov en Van het Reve eendiep gegronde hekel aan hem hebben.

 

dictee is met een c. In uitheemse woorden wordt de klankcombinatie kt soms als kt geschreven, en soms als ct.

 

Sigmund Freud, Nabokov en Van het Reve worden in het Groot Woordenboek van Van Dale genoemd (voor wie dat na wil zoeken, kijk bijfreud, lolita en volksschrijver). Bij deze namen hebben we hooguit één fout per woord gerekend.

 

In Freuds gedachtegoed schrijven we de s zonder apostrof vast aan Freud. Dat is in het Nederlands anders dan in het Engels. Een apostrof gebruiken we in het Nederlands wel als het grondwoord eindigt op een a, e, i, o of u, wanneer die letter als een volle klinker wordt uitgesproken, bijvoorbeeld in Anna’s gedachtegoed.

 

gedachtegoed is samengesteld uit gedachte plus goed. Het linkerdeel van een samenstelling schrijven we zoals het woord ook buiten de samenstelling geschreven wordt. Gedachte kennen we zonder n eraan, dus schrijven we hier geen n. Ogenschouw, dat later in dit dictee voorkomt, schrijven we wel met een n omdat oge zonder n niet bestaat. Daar zijn maar weinig uitzonderingen op.

 

Wanneer expliqueren wordt uitgesproken als eks-pli-ke-ren dan schrijven we q-u. Een c keuren we niet goed. Die spelling past bij expliceren met de uitspraak s. Hoe je het werkwoord ook uitspreekt, het betekent ‘uitleggen’.

 

BN’ers en BV's, zijn afkortingen van ‘bekende Nederlanders’ en ‘bekende Vlamingen’. Zo staat het in Van Dale. Het is gebruikelijk om deze benamingen met hoofdletters weer te geven. Als er na een afkorting die je letter voor letter uitspreekt een woord volgt, schrijven we een streepje, zoals in BN-status. Als er een achtervoegsel zoals –er of –s volgt, zoals hier, dan gebruiken we een apostrof.

 

nooit ofte nimmer is een nevenschikking met het verouderde voegwoordofte, dat hetzelfde betekent als of.

 

diep gegronde: twee losse woorden. Een combinatie van woorden die heel vaak voorkomt, wordt op den duur ervaren als één woord, en dan aaneengeschreven. Dat is hier niet het geval, maar bijvoorbeeld wel metdiepgeworteld en diepgevroren.

 

2.
Psychoanalyticus Sigmund Freud, theoreticus van het oedipuscomplex,definieert in zijn essay ‘Het onbehagen in de cultuur’ uit 1930 cultuur als datgene waarmee wij onszelf en de wereld hebben geprobeerd te temmen; ook het verbod op incest is geenszins anders dan een verkeersregel voor de menselijke omgang.

 

Psychoanalyticus met tweemaal een Griekse y. Geen koppelteken tussenpsycho en analyticus, omdat oa niet anders dan als [oo] gevolgd door [aa] uitgesproken kan worden.

 

theoreticus met th zoals in theorie.

 

oedipuscomplex is een samenstelling met als eerste deel een naam uit de Griekse mythologie (Oedipus, degene die onwetend zijn vader doodde en zijn moeder huwde). De letters o-e kunnen worden uitgesproken als eu,ui of ooi. Geen koppelteken nodig tussen de delen van deze samenstelling. De hoofdletter van Oedipus is vervallen, omdat het niet gaat om de psychologische toestand van die figuur, maar om een toestand die genoemd is naar die figuur.

 

definieert zonder trema, in tegenstelling tot definiëren.

 

Een essay is een persoonlijk getint opstel. Letterlijk is het een probeersel, want het woord is afgeleid van het Franse essayer, dat ‘proberen’ betekent. Het woord wordt in Nederland als essee of essee uitgesproken, met wisselende klemtoon. In Vlaanderen zegt men essè, met een korte e op het eind.

 

cultuur met een c, anders dan in het Duits van Freud.

 

onszelf aaneen. Zelf wordt in gevallen zoals ikzelf, mezelf, wijzelf en onszelfvast geschreven. Als zelf ‘eigenhandig’ betekent, schrijven we het los, zoals in ‘jij moet ons zelf opbellen’.

 

incest met een c, omdat het woord afkomstig is van het Franse inceste.

 

geenszins is een bekend dicteewoord. Het is opgebouwd uit geen en zin, met tweemaal een genitief-s die er een bijwoord of een bijwoordelijke bepaling van maakt. Vergelijk blootshoofds of mijns inziens.

 

3.
Het ‘verbod op de incestueuze objectkeuze’, zoals Freud het accuraat formuleert, is ooit geïnitieerd om impulsief bloedvergieten te voorkomen; het gaat om seks, want zoons willen eigenlijk coïteren met hun moeder.

 

Incestueuze is afgeleid van incest. Onverbogen heeft incestueus een s achteraan. Zoals in al die gevallen, denk aan luxueuze of fameuze, wordt die s een z als er een e volgt. Alleen als we het over vrouwelijke functienamen hebben, schrijven we een s, zoals in regisseuse enstripteaseuse.

 

objectkeuze met een c en één woord omdat dit een samenstelling is.

 

accuraat, dat ‘zorgvuldig’ betekent, is met een dubbele c. Het is van oorsprong een Latijns woord met het voorvoegsel ac-. Het woord curator, dat ‘verzorger’ betekent, bevat hetzelfde betekenisdeel cura, dat ‘zorg’ betekent.

 

formuleert vanzelfsprekend met een t (derde persoon enkelvoud).

 

Het voltooide deelwoord geïnitieerd eindigt op een d. Hier mag verlenging toegepast worden; in geïnitieerde hoor je een d, dus in geïnitieerd schrijf je een d. Een trema op de i, om de uitspraak gein te voorkomen.

 

impulsief met een m en een s, omdat het woord impulsen ook zo geschreven wordt.

 

bloedvergieten aaneen. Het is hier een zelfstandig naamwoord
(je kunt er het voor zetten).

 

seks met ks. Alleen in de samenstellingen sexshop en sexappeal schrijven we seks met een x. Ook sextet en sextant zijn met een x, maar in deze woorden heeft sex- een andere betekenis.

 

coïteren met een trema op de i, om de uitspraak [koj-tee-ren] of [kwa-tee-ren] te voorkomen. De coïtus is ‘de samenkomst, de bijslaap’. Het woord is opgebouwd uit een voorvoegsel co-, dat ‘samen’ betekent, eniter, dat ‘gaan’ betekent.

 

4.
Om dat doel te bereiken moet de zoon zijn vader, zijn concurrent,elimineren, want de geprivilegieerde vader wil zijn eega niet met zijn zoons delen – choquant en egoïstisch; het incestverbod is feitelijk een poging machtsverhoudingen te reguleren.

 

De tweede lettergreep van concurrent, een ‘mededinger’, kun je met een lange uu uitspreken. Toch moet je een dubbele r schrijven, omdat het woord afkomstig is van het Latijnse concurrare, het werkwoord met de betekenis ‘tegen elkaar aanlopen’.

 

elimineren, uitschakelen, vermoorden’ schrijf je zoals je het uitspreekt. In uitheemse woorden wordt de [ie] gewoonlijk met een enkele i geschreven. Let ook op de enkele l, m en n.

 

geprivilegieerde is een heel moeilijk woord om te schrijven, met vijf e’s en drie i’s en die moeten op de juiste plaats staan. Het is afgeleid van het Franse privilegier, dat ‘voortrekken, bevoorrechten’ betekent.

 

Het ouderwetse woord voor echtgenoot of echtgenote is eega. Dat lijkt op ego, het Latijnse woord voor ‘ik’. Eega heeft een heel andere geschiedenis en een heel andere opbouw. Het bestaat uit een deel ee dat ‘wet’ of ‘huwelijk’ betekent en een deel ga dat een verkorte vorm is van gade, het woord dat oorspronkelijk ‘een van een paar’ betekende, en dat nu nog wel wordt gebruikt als inheems woord voor ‘partner’.

 

choquant betekent ‘aanstootgevend’. Het woord is afkomstig uit het Frans. Schrijf het eerste deel van het woord niet als het Engelse woord shock.

 

egoïstisch net als coïtus met een trema op de i.

 

incestverbod en machtsverhoudingen zijn samenstellingen met een zelfstandig naamwoord als kern. Ze moeten daarom aaneengeschreven worden.

 

reguleren betekent ongeveer hetzelfde als regelen. De u is afkomstig uit het Latijnse regulare.

 

5.
In jip-en-janneketaal: wetten waardoor conflicten kunnen worden voorkomen; het taboe op incest blijkt niet zozeer een ethische kwestie, als wel een machtsaangelegenheid en hoe daarmee om te gaan.

 

jip-en-janneketaal is de eenvoudige taal die Annie M.G. Schmidt gebruikte in haar boeken over de kinderen Jip en Janneke. Geen hoofdletters, want het gaat niet om de taal ‘van’ die kinderen, maar om de taal ‘zoals’ die in deze boeken gebruikt wordt. Het geheel is onmiskenbaar een samenstelling; het gaat om een soort taal. Als het linkerdeel van een samenstelling een woordgroep is met een nevenschikkend voegwoord, dan schrijven we koppeltekens tussen de woorden van de woordgroep.Jip-en-janneketaal ‘taal zoals gebruikt in boeken over Jip en Janneke’ heeft dezelfde structuur en dus dezelfde schrijfwijze als peper-en-zoutstelletje‘stelletje voor peper en zout’.

 

conflicten met tweemaal een c. Het is een uitheems woord.

 

taboe met oe. Het komt, via het Engels of het Frans, van een Polynesische taal. Daar betekende taboo ‘onaanraakbaar om sacrale redenen’.

 

niet zozeer betekent ‘eigenlijk niet’. In die betekenis wordt zozeeraaneengeschreven, maar niet blijft los.

 

ethische kwestie met th en kw. Vroeger werd ook wel quaestiegeschreven, maar al meer dan een halve eeuw is kwestie de standaardvorm.

 

machtsaangelegenheid aaneen omdat het een samenstelling is met een zelfstandig naamwoord als kern.

 

In daarmee om te gaan schrijven we daar en mee aaneen
(het betekent ‘met dit of dat’).

 

6.
Nu willen jullie uiteraard wel eens weten wat dit allemaal met cultuur te maken heeft, welnu, cultuur wordt door Freud getypeerd als een soort vader die eist dat wij onze libidineuze neigingen onbevredigd laten in ruil voor symbolische of reële liefde.

 

uiteraard is een woord dat ontstaan is uit de woordgroep uit der aard. We schrijven het nu aaneen, en met een enkele t.

 

wel eens is een veelgebruikte woordgroep. Dan bestaat de neiging om de woorden aaneen te schrijven, maar de aaneengeschreven vorm staat niet in het Groene Boekje, en dat is onze eerste scheidsrechter.

 

welnu wordt aaneengeschreven in het Groene Boekje. Dat is begrijpelijk;wel en nu hebben hun afzonderlijke betekenissen verloren.

 

getypeerd met een Griekse y, zoals in type.

 

‘libidineuze neigingen’ zijn neigingen die uit iemands libido,uit iemands ‘liefdeslusten’ voortkomen. Dit bijvoeglijke naamwoord komt uit het Frans. Over de z hebben we het al gehad.

 

symbolische of reële liefde is zinnebeeldige of echte liefde (met uitsluiting van de lusten). Opnieuw een Griekse y. Het trema geeft aan waar de volgende lettergreep begint.

 

7.
Freud noemt dit ‘zelfverminking’, en ook als wij ten huidigen dage denatiestaat in ogenschouw nemen, is er de oude ruil; de burger raaktgedomesticeerd, oftewel hij ziet af van de meeste driftbevrediging, een proces dat wordt geleid door politieke, religieuze en andere autoriteiten.

 

ten huidigen dage betekent ‘thans, vandaag’. Letterlijk staat er ‘op de huidige dag’. Het voorzetsel te en het lidwoord den werden in vroegere tijden samen als een enkel woord uitgesproken en ook zo geschreven. De woordgroep bevat tweemaal een naamvals-n. Dage eindigt juist niet op een n. Dat is een enkelvoudsvorm.

 

natiestaat is de benaming van een staat waar één natie, dus één volk woont met één cultuur. Het is een term die pas in de 19de eeuw is ontstaan.

 

In ogenschouw nemen betekent ‘inspecteren’. Letterlijk: met de ogen bekijken. Hier is het gebruikt als synoniem voor ‘in beschouwing nemen’. We schrijven ogen met een n, omdat het woord buiten de samenstelling ook met een n moet worden geschreven.

 

gedomesticeerd, een werkwoord met het Latijnse woord domus, als basis. Domus betekent ‘huis’. Gedomesticeerd wordt meestal gebruikt om aan te duiden dat dieren gewend raken aan het leven als huisdier. Sommige werkwoorden eindigen in de spelling op –iceren met een c, andere op –iseren met een s. Voor sommige taalgebruikers is er een verschil in uitspraak:
-iseren met een [z] en -iceren met een [s].

 

oftewel betekent ‘met andere woorden’. Het is de verlengde vorm van of. Deze versteende woordgroep bevat hetzelfde ofte als nooit ofte nimmer. Aaneengeschreven omdat de delen geen afzonderlijke betekenis hebben.

 

geleid met een korte ei, van het werkwoord leiden, ‘aanvoeren’.

 

religieuze met hetzelfde achtervoegsel als incestueuze, maar nu met een i, omdat het woord is afgeleid van religie.

 

autoriteiten met au, zoals vaak in woorden die uit de Romaanse talen afkomstig zijn (auto, laurier, enz.). Je kunt de au uitspreken als [au] of [oo].

 

8.
Wanneer de oproerpolitie op burgers inslaat, zien wij, eerder dan hetgeweldsmonopolie van de staat in praktijk, enkele matig betaalde fascistoïde ambtenaren, die de gelegenheid krijgen hun driften te bevredigen.

 

inslaat aaneen. Het voorzetsel in hoort bij het werkwoord, niet bij op burgers.

 

geweldsmonopolie is ‘het alleenrecht op geweld, geweldsoverheersing’. Het basiswoord van deze samenstelling is monopolie, het recht om als enige iets te mogen verkopen, een begrip dat uit de klassieke oudheid afkomstig is. Polie met ie is afkomstig van een Grieks werkwoord dat ‘verkopen’ betekent.

 

praktijk wordt met kt geschreven, anders dan dictee dus.

 

matig betaalde twee woorden, vergelijkbaar met diep gegronde. Hier beslist weer de frequentie of we het als één woord beschouwen of niet.Laagbetaalde wordt wel aan elkaar vast geschreven.

 

fascistoïde is opgebouwd uit fascist met sc in het midden van het woord, en het achtervoegsel –oïde, dat net als coïtus een trema op de i heeft, om te voorkomen dat [ooj] of [wa] gelezen wordt. Fascistoïde gaat via het Italiaans terug op het Latijnse fascis, ‘bundel’. Bundels van roeden, fasces, werden destijds gebruikt als symbolisch teken van de macht. Wij denken bij het woord fascisme aan de totalitaire politieke beweging van Benito Mussolini (1883-1945).

 

ambtenaren met een b, omdat het woord is afgeleid van ambt, dat de verkorte vorm is van ambacht.