dicteetekst 2012

Schrijver en programmamaker Adriaan van Dis schrijft dit jaar het Groot Dictee der Nederlandse Taal. Hij treedt daarmee in de voetsporen van Jan Mulder en Remco Campert, Martin Bril, Jan Wolkers, Kristien Hemmerechts, Gerrit Komrij,Tommy Wieringa en Arnon Grunberg, die het Groot Dictee de afgelopen jaren voor hun rekening namen.

Het 23e Groot Dictee der Nederlandse Taal wordt woensdag 12 december uitgezonden bij de NTR op Nederland 1. Dertig bekende Nederlanders en Vlamingen nemen het in de Eerste Kamer op tegen dertig spellingkenners, die zich plaatsen via voorronden in de Volkskrant en de Belgische krant De Morgen. De presentatie is in handen van Philip Freriks en Martine Tanghe.

Het Groot Dictee der Nederlandse Taal ontstaat uit een samenwerkingsverband tussen de Volkskrant, de NTR, de VRT, De Morgen en de Rotterdamse producent Men at Work TV Produkties.

Adriaan van Dis (65) debuteerde in 1983 met de novelle Nathan Sid, die hem het Gouden Ezelsoor opleverde, de prijs voor het best verkochte literaire debuut. In 1994 verscheen zijn veelbekroonde roman Indische duinen, over een in Nederland geboren zoon van een Indische familie, die wordt opgevoed in de sfeer van verzwegen leed. In 2010 kwam zijn nieuwste roman Tikkop uit, die genomineerd werd voor de Libris Literatuurprijs.

Eind november 2011 publiceerde hij Stadsliefde, waarin de stad Parijs centraal staat. Adriaan van Dis is verder bekend als presentator van televisieprogramma’s als Zomergasten, Hier is….. Adriaan van Dis en Van Dis in Indonesië.

ZIJN WAAR WIJ NIET ZIJN

1.

De dichter Charles Baudelaire die zonder kitschtrukendoos de schoonheidblasfemeerde door uit modder goud te destilleren *, vergeleek het leven met een ziekenhuis waarin iedere patiënt coûte que coûte een ander bed opeist. Zo wenst de een het behaaglijk comfort van een vredige twee-onder-een-kapwoningwijk, de ander de kick van een no-goarea.

2.

Wij willen zijn, waar wij niet zijn. Scheepsarts-dichter Slauerhoff, die allewereldzeeën bevoer, werd godbetert een gedweeë dorpsdokter enjeremieerde dat op plattelandse achterafplaatsjes never nooit een laag-bij-de-grondse boerenkop werd gesneld.

3.

Ervan uitgaande dat in een a-priorikeus ook een verlies besloten zit, wik en weeg ik mij een ons. Wat wordt het? Een armeluisleven zoalsmonniken propageren of de verrukkelijke weelde van de nouveaux riches?

4.

Een megasimpel ge-sms’te mededeling of een minutieus gekalligrafeerdepistel? Zie ik zelf oorgelabelde vaarzen in halfduistere ophokstallen staan, dan verlang ik stante pede naar ruziënde orang-oetangs** in eenorchideeënrijk regenwoud.

5.

Als ik spiksplinternieuwe suède molières of brogues moet inlopen, wil ik tegelijkertijd blootsvoets een mangrovebos in de afrotropische ecozonebinnendringen. Spring-in-’t-veldleeuweriken in ruilverkavelde weiden doen mij verlangen naar de smaragdgroene valleien in Papoea waar een variëteit aan kasuarissen tussen de clangebieden weidt.

6.

Deze strikt solitaire loopvogel met een basstem onder de drieëntwintig hertz*** wordt zelfs niet door oerwoudgeluidenervaren jagersgepercipieerd, laat staan door de sinds het indonesiseringsprogramma geëxcommuniceerde missionarissen.

7.
Het extreme lokt meer dan het modale, de imperatief meer dan het ja en amen van de hofdignitaris. Dus liever hermelijn dan een livrei. Maar eenmaal geëquipeerd met een peniskoker, dan lokt de Volendammer broek. Na de Eiffeltoren de in- en intrieste metrobuis.

8.

Zit ik voor een weids uitzicht mezelf te goed te doen aan de subtielgearrangeerde amuses van een vijfgangendiner, dan wens ik me eenpatatje met uit de snackbar om de hoek.
Deep down is het ik-besef tweeërlei: zowel burgemeester als swiebertjezijn.

UITLEG - Met dank aan de auteurs van dit juryrapport:
Anneke Neijt, hoogleraar Nederlandse Taalkunde aan de Radbouduniversiteit Nijmegen, en Ludo Permentier, schrijver van de leidraad van het Groene Boekje.

Zin 1. (voorgelezen door Anneke Neijt)

De dichter Charles Baudelaire die zonder kitschtrukendoos de schoonheidblasfemeerde door uit modder goud te destilleren*, vergeleek het leven met een ziekenhuis waarin iedere patiënt coûte que coûte een ander bed opeist. Zo wenst de een het behaaglijk comfort van een vredige twee-onder-een-kapwoningwijk, de ander de kick van een no-goarea.

kitschtrukendoos bevat kitsch, wat in het Duits ‘rommel’ betekent. In het Nederlands is dat met een kleine letter.
truc wordt in trucs en trucje met een c geschreven, maar in truken en trukeren met een k.
blasfemeerde betekent beschimpte of belasterde.
*) destilleren mag ook met een i in de eerste lettergreep, maar moet met een dubbele ll, van het Latijnse woord stilla, dat ‘druppel’ betekent;distilleren mag ook.
patiënt met een deelteken op de e.
coûte que coûte, de letterlijke vertaling luidt ‘koste wat kost’, wordt geschreven zoals in het Frans: met spaties en met twee dakjes.
comfort in de betekenis ‘gemak, luxe’ schrijven we zoals in het Frans. Nederlanders spreken dit woord uit als ‘komfoor’, Vlamingen als ‘komfort’.
twee-onder-een-kapwoningwijk is een gecompliceerde samenstelling. Het is een wijk met woningen van het type ‘twee onder een kap’. Dat laatste is een woordgroep. Tussen die delen schrijven we streepjes, de rest is aan elkaar vast. Accentjes op een zijn niet noodzakelijk, en in ons dictee mogen ze dan ook niet staan.
kick in de betekenis ‘prettig gevoel’ wordt met ck geschreven.
no-goarea: gebruik een koppelteken na het Engelse no en non. Een koppelteken tussen go en area is niet verplicht (en dus fout in dit dictee), want o en a kunnen niet samen als één klank gelezen worden.

Zin 2. (Inez Weski)

Wij willen zijn, waar wij niet zijn. Scheepsarts-dichter Slauerhoff, die allewereldzeeën bevoer, werd godbetert een gedweeë dorpsdokter enjeremieerde dat op plattelandse achterafplaatsjes never nooit een laag-bij-de-grondse boerenkop werd gesneld.

scheepsarts-dichter is een samenstelling met verplicht een koppelteken, omdat het gaat om de combinatie van gelijkwaardige functies.
wereldzeeën met een deelteken op de laatste e.
godbetert is de verkorte vorm van God betere het, ‘mag God het herstellen’. Oorspronkelijk gesproken als reactie op een ramp. In tussenwerpsels als godzijdank, godallemachtig en godbetert schrijven we god zonder hoofdletter.
gedweeë heeft een deelteken zoals zeeën.
jeremieerde ‘klaagde’ is een werkwoord dat is afgeleid van Jeremia, de profeet die bekend is om zijn klaagliederen. Hier mag geen deelteken op de e.
never nooit. Never en nooit zijn synoniemen die elkaar versterken. Soms hoor je nog niet erbij: never nooit niet. We schrijven dit los en zonder streepjes.
laag-bij-de-grondse betekent hetzelfde als ‘platvloers’. Het is een bijvoeglijk naamwoord dat uit verschillende woorden bestaat. Die houden we bij elkaar met koppeltekens.

Zin 3. (Ludo Permentier)

Ervan uitgaande dat in een a-priorikeus ook een verlies besloten zit, wik en weeg ik mij een ons. Wat wordt het? Een armeluisleven zoalsmonniken propageren of de verrukkelijke weelde van de nouveaux riches?

ervan uitgaande: ervan is wat we een voornaamwoordelijk bijwoord noemen en dat schrijven we aaneen, zoals ook daarvan en waarmee. Uitgaan is een samengesteld werkwoord. Uit hoort hierbij en schrijven we dus vast aan gaan.
a-priorikeus is een samenstelling met als eerste deel de Latijnse woordgroep a priori. Tussen die uitheemse woorden schrijven we dan een koppelteken.
wikken en wegen waren vroeger synoniemen. De uitdrukking betekende dus ‘wegen en wegen’ of ‘heel nauwkeurig wegen’. Vandaag gebruiken we de uitdrukking voor ‘grondig overwegen’.
Een ons is honderd gram. In Nederland is het nog een gewoon woord, in Vlaanderen wordt het niet meer gebruikt. Vroeger was een ons het twaalfde of het zestiende deel van een pond, en een pond was 480 of 433 gram. Er zijn in de negentiende eeuw verschillende wetswijzigingen nodig geweest om een eind te maken aan die verwarring.
wordt stam plus –t, omdat dit de derde persoon enkelvoud is.
armeluisleven is een samenstelling van armelui, de tussenletter s en leven, dus: ‘het leven van armelui’.
monniken heeft een kleurloze i. Daarom wordt de k daarna niet verdubbeld.
verrukkelijke met dubbele r, dubbele k en enkele l.
nouveaux riches, letterlijk ‘nieuwe rijken’, een meervoud, precies zoals in het Frans geschreven.

Zin 4. (Adriaan van Dis)

Een megasimpel ge-sms’te mededeling of een minutieus gekalligrafeerdepistel? Zie ik zelf oorgelabelde vaarzen in halfduistere ophokstallen staan, dan verlang ik stante pede naar ruziënde orang-oetangs** in eenorchideeënrijk regenwoud.

megasimpel met het voorvoegsel mega- dat we vast schrijven aan de kern.
ge-sms’te bevat het initiaalwoord sms; vandaar de verbindingstekens. Meestal is dat een liggend streepje na een voorvoegsel en een apostrof voor een achtervoegsel.
minutieus betekent ‘nauwgezet’, zoals in het Frans. Het woord is afkomstig van het Latijnse minutus, dat klein betekent. Het woord begint dus niet met mini, al is die fout heel begrijpelijk.
gekalligrafeerd ‘uiterst mooi geschreven’ is uit het Grieks afkomstig. Het woord bestaat uit kalli- ‘schoon, mooi’ en graferen, dat letterlijk ‘schrijven’ betekent.
oorgelabelde, sommigen zullen zeggen geoorlabelde, met het woord label.
vaarzen met een z, terwijl het woord voor Nederlanders kan lijken op paarse en kaarsen die wel met een s geschreven worden.
stante pede is een Latijnse uitdrukking die ‘meteen’ betekent. De Nederlandse variant is op staande voet.
ruziënde met een trema (deelteken).
**) orang-oetangs is een woord uit het Maleis. Orang betekent mens en ‘(h)utan betekent bos. Een orang-oetang is dus letterlijk een bosmens. Het woord mag ook geschreven worden als orang-oetans.
orchideeënrijk is een samenstelling van orchideeën (net als zeeën met een deelteken) en rijk.

Zin 5. (Anneke Neijt)

Als ik spiksplinternieuwe suède molières of brogues moet inlopen, wil ik tegelijkertijd blootsvoets een mangrovebos in de afrotropische ecozonebinnendringen. Spring-in-’t-veldleeuweriken in ruilverkavelde weiden doen mij verlangen naar de smaragdgroene valleien in Papoea waar eenvariëteit aan kasuarissen tussen de clangebieden weidt.

spiksplinternieuwe is een samenstelling, dus aaneengeschreven.
suède is een stofnaam, gebruikt als bijvoeglijk naamwoord. Heel vaak schrijven we dan –en of -n aan het eind van het woord. "Jute" is namelijk wel met een n in "juten bekleding", maar niet in "jutezak" (dat aaneengeschreven moet worden).maar bij sommige nieuwe woorden die we uit andere talen hebben geleend, doen we dat niet. Vergelijk bijvoorbeeld een nylon gordijn en een aluminium velg.
molières: de lage veterschoenen die in de tijd van de schrijver Molière (1622-1673) werden gedragen. In Frankrijk heet een dergelijke schoen een richelieu, naar de staatsman kardinaal Richelieu (1585-1642)
brogues zijn gaatjesschoenen. Het lijkt een Frans woord, maar het is een Engels woord voor schoenen van dik leer met patroonbewerking.
blootsvoets betekent ‘met blote voeten’, dus twee maal een t.
mangrovebos, een bos met bomen die hoog op hun wortels staan, zodat ze onder water kunnen lopen. Dit is een samenstelling van mangrove en bos. Net als in groente plus soep komt er dan geen n tussen de twee woorden.
afrotropische en ecozone bevatten de voorvoegsels afro- en eco-, die zonder koppelteken met het volgende woord worden verbonden. Afro- is met een kleine letter.
spring-in-’t-veldleeuweriken is een samenstelling die voor deze tekst werd bedacht, een neologisme dus. Het linkerdeel schrijven we met streepjes en met een apostrof voor de t. Het rechterdeel, leeuweriken, schrijven we vast aan het linker, omdat het geheel een samenstelling is. Het meervoud van leeuwerik is met enkele k, zoals bij monniken.
ruilverkavelde: aaneengeschreven zoals ruilverkaveling. De kern, kavel, betekende eertijds ‘stokje’, dat gebruikt werd bij het verloten. Omdat bij de toewijzing van gronden vaak werd geloot, ging de betekenis over naar wat verloot werd, een stuk grond dus.
smaragdgroene met de zelden voorkomende combinatie gd (meestal schrijven we cht).
valleien met een dubbele l en ei.
Papoea met een hoofdletter, en met oe.
kasuarissen zijn grote loopvogels. We schrijven dit woord met een k. In tegenstelling tot de leeuweriken krijgen zij wel een dubbele medeklinker in het meervoud.
clangebieden: clan zoals in het Engels.

Zin 6.(Inez Weski)

Deze strikt solitaire loopvogel met een basstem onder de drieëntwintig hertz*** wordt zelfs niet door oerwoudgeluidenervaren jagersgepercipieerd, laat staan door de sinds het indonesiseringsprogramma geëxcommuniceerde missionarissen.

strikt werd al in de negentiende eeuw met een k geschreven.
solitaire met een enkele l, want verwant met solo.
drieëntwintig schrijven we zoals alle hoofdtelwoorden beneden de duizend als één woord, zonder streepjes. Wel met een trema wegens de klinkerbotsing.
***) hertz met een kleine letter, zoals vergelijkbare woorden: volt, watt, joule. De afkorting Hz is wel met een hoofdletter. Hertz is de eenheid van frequentie, genoemd naar de Duitse natuurkundige Heinrich Rudolf Hertz (1857-1894)
oerwoudgeluidenervaren is weer een nieuwe samenstelling, helemaal aaneen.
gepercipieerd met een i, ook al is het bijbehorende naamwoord met een e: perceptie
indonesiseringsprogramma een woord van negen lettergrepen! Werkwoorden die we afleiden van de naam van een taal of een land, hebben geen hoofdletter. balkaniseren niet, verengelsen niet en ook indonesiseren niet.
geëxcommuniceerde met deelteken, xc, dubbele m en enkele n.
missionarissen met een enkele n en twee keer een dubbele s, denk aan missie en vonnissen.

Zin 7.(Ludo Permentier)

Het extreme lokt meer dan het modale, de imperatief meer dan het ja en amen van de hofdignitaris. Dus liever hermelijn dan een livrei. Maar eenmaal geëquipeerd met een peniskoker, dan lokt de Volendammer broek. Na de Eiffeltoren de in- en intrieste metrobuis.

imperatief betekent ‘bevelende vorm, bevel’.
ja en amen is een uitdrukking die met spaties geschreven wordt.
hofdignitaris is een hoogwaardigheidsbekleder die aan het hof werkt, een hofbediende.
hermelijn met een lange ij, terwijl livrei juist een korte ei heeft.
geëquipeerd met een trema en met qu.
Volendammer broek is een woordgroep, te vergelijken met Edammer kaas en Franse wijn. Omdat Volendammer hier nog verwijst naar de plaats Volendam, schrijven we het met een hoofdletter.
in- en intrieste. Dit is een versterkende herhaling. Eigenlijk staat er ‘intriest en intriest’. Op de plaats van het weggelaten woord schrijven we een streepje, zoals bij voor- en nadelen.

Zin 8. (Adriaan van Dis)

Zit ik voor een weids uitzicht mezelf te goed te doen aan de subtielgearrangeerde amuses van een vijfgangendiner, dan wens ik me eenpatatje met uit de snackbar om de hoek.
Deep down is het ik-besef tweeërlei: zowel burgemeester als swiebertjezijn.

weids is met korte ei, omdat weids is afgeleid van weide, een woord dat oorspronkelijk gebruikt werd voor jachtvelden. Weids betekende tot honderd jaar geleden nog vooral: ‘groots’ of ‘luisterrijk’. Tegenwoordig gebruiken we het in de betekenis ‘uitgestrekt’.
te goed met een spatie. De woorden schrijven we wel aaneen wanneer ze samen een zelfstandig naamwoord vormen, zoals in het tegoed dat iemand op zijn rekening heeft staan.
gearrangeerde met een dubbele rr.
amuses zijn hapjes bij het aperitief. Het is een verkorte vorm van amuse-gueule, letterlijk iets wat prettig is voor je muil.
patatje met is een verkorting van ‘patatje met mayonaise’. We schrijven het niet met een koppelteken.
Deep down is een Engelse woordgroep, die we als woordgroep blijven schrijven, dus met een spatie.
ik-besef met een koppelteken omdat het persoonlijk voornaamwoord ik hier de zelfnoemfunctie heeft; het gaat om het woord ik.
tweeërlei met een deelteken en met korte ei.
swiebertje in de betekenis ´zwerver´ schrijven we met een kleine letter. De ik-persoon wil zowel hooggeplaatst persoon als zwerver zijn.

Extra toelichting:

Foutentelling: Gewoonlijk hooguit een fout per woord of versteende woordgroep. Er zijn hooguit twee fouten mogelijk in coûte que coûte, twee-onder-een-kapwoningwijk en no-goarea. Spring-in-’t-veldleeuweriken telt voor hooguit drie fouten. Deze telling geldt ook wanneer een woord of versteende woordgroep ontbreekt of onleesbaar is.
---
Adriaan van Dis heeft voor dit Groot Dictee de grenzen van het schrijfbare opgezocht. Die zijn niet altijd scherp getrokken in de officiële spelling. Ook de Woordenlijst en het woordenboek van Van Dale scheppen niet overal duidelijkheid voor.

Voor die uitzonderlijke gevallen heeft de jury in overleg met de auteur knopen doorgehakt. Soms hield dat in dat twee vormen werden goedgekeurd. Voor orang-oetan en orang-oetang is dat het geval. Beide schrijfwijzen komen overigens voor in het Groene Boekje (zie: www.woordenlijst.org  ).

Ook voor zich te goed doen of zich tegoed doen heeft de jury gekeken naar het Groene Boekje, zoals in onze spelregels staat. Tegoed komt daarin alleen voor als zelfstandig naamwoord (het tegoed). Ook Van Dale schrijft een spatie in uitdrukkingen, bijvoorbeeld te goed hebben.

Het is begrijpelijk dat veel deelnemers aan het dictee opheldering zoeken voor bepaalde spellingen, maar de jury kan, zoals aangekondigd in de uitzending, niet corresponderen over de uitslag.

Ludo Permentier

Telling fouten
Zie de Spelregels (bovenbalk) voor de telling van de fouten.