Heiligenbeelden door Sarah Remmerts de Vries
Symbolen van katholieke emancipatie
Augustinus van Hippo
Bron: Collectie Heiligenbeeldenmuseum Kranenburg
Sinds het einde van de zestiende eeuw worden de Nederlanden bestuurd door een kleine elite van rijke, protestantse mannen. Er heerst godsdienstvrijheid, wat inhoudt dat katholieke burgers niet vervolgd worden, maar hun geloof ook niet in de openbare ruimte mogen uitoefenen. Hoewel ze getolereerd worden, zijn katholieken in praktijk dus tweederangsburgers met weinig bestuurlijke invloed. Een kleine stap vooruit is de grondwet van 1798, die bepaalt dat gelovigen van alle religies gelijk zijn.
Werkelijke verandering in deze machtsverhouding komt echter pas na 1848 tot stand, als paus Pius IX besluit tot herstel van de bisschoppelijke macht in Nederland. Vijf steden krijgen bisschopszetels: Roermond, Den Bosch, Utrecht, Haarlem en Breda. De vorstelijke omhelzing van het Vaticaan daalt wederom neer op het kleine landje aan de Noordzee.
CUYPERS' PALEIZEN
Deze verandering zorgt ervoor dat katholieken zich weer openlijk kunnen manifesteren in de maatschappij. Ze eisen de nieuw verworven ruimte op door monumentale kerken neer te zetten in neogotische stijl. Veel van deze kerken worden ontworpen door architect Pierre Cuypers, die beroemd wordt dankzij zijn ontwerpen voor het Amsterdamse Centraal Station en het Rijksmuseum. Jan Kalf, directeur van het Rijksbureau voor de Monumentenzorg, noteert naar aanleiding van de katholieke bouwwoede dat vele protestanten het “paleizen van kerken” noemen.
Door de grote zichtbaarheid van deze kerken, voelen een hoop protestanten zich bedreigd. Katholieken zien ze als een ander soort volk, dat gehoorzaamd aan een vreemde macht in het Vaticaan. Ze zijn bang voor indoctrinatie van de jeugd op katholieke scholen. Dit gevoel van gevaar zorgt ervoor dat veel protestanten van mening zijn dat katholieke burgers geen gelijke rechten verdienen.
De kerken van Cuypers
Vucht, Best en Tilburg. Bron: Amsterdam Museum
De kerken van Cuypers
Sloten, BovenkerkBron, Aarlanderveen, Haarlem en Zoeterwoude. Bron: Amsterdam Museum
De kerken van Cuypers
Heerlen, Odiliënberg, Roermond, Maastricht en Nieuwstad. Bron: Amsterdam Museum
De kerken van Cuypers
Steenbergen, Rozendaal, Oosterhout, Etten en Ginneken. Bron: Amsterdam Museum
Maria (Lourdes), na 1858
Bron: Collectie Heiligenbeeldenmuseum Kranenburg
BEELDEN
Cuypers’ ‘paleizen’ worden van binnen rijk gedecoreerd met een keur aan beschilderde beelden en vergulde ornamenten. In rap tempo worden duizenden engelen en heiligenbeelden geproduceerd. Katholieke heiligen zoals Maria, van wie in 1858 een verschijning wordt waargenomen in de Franse plaats Lourdes, en kerkvaders zoals Augustinus van Hippo kijken vanaf hun hoge consoles op de kerkgangers neer.
Hoewel deze beelden prachtig versierd kunnen zijn, overleven ze niet allemaal de massale ontkerkelijking een eeuw later. In een ware Beeldenstorm worden de dure beelden ronduit afgedankt. De beelden die het geluk hebben om de ontruimingen te overleven, worden verkocht of aan musea geschonken. Anderen belanden kapotgeslagen bij het afval of, zoals een toegetakeld beeld van kerkleraar St. Antonius van Padua, in de gracht. Pas in 2003 komt het verweerde beeld bij baggerwerkzaamheden weer tevoorschijn, waarna het in de collectie van het Amsterdam Museum belandt.
In de tentoonstelling De IJzeren Eeuw in het Amsterdam Museum is op dit moment een vijftal negentiende- en vroeg twintigste-eeuwse heiligenbeelden te bewonderen, als symbolen van katholieke emancipatie. Meer info op: www.amsterdammuseum.nl/ijzereneeuw
Meer over Pierre Cuypers en de katholieke emancipatie in aflevering 8 van De IJzeren Eeuw: ‘Een vreemde kerk in de straat’. Vanaf vrijdag 22 mei 2015 te zien om 21.05 uur op NPO 2 of op www.npogeschiedenis.nl/ijzereneeuw
