Souvenirs van de Atjeh Oorlog door Sarah Remmerts de Vries
Het Teukoe Oemar-spel en het kistje van Van Heutsz
Het kistje van Joannes van Heutsz
Cadeau uit Nederlands-Indië koningin Wilhelmina. Bron: Amsterdam Museum
Sinds 1500 is Atjeh een onafhankelijk sultanaat op het Indische eiland Sumatra. Meer dan driehonderd jaar lang wordt het gebied bestuur door sultans. Deze moeten maar weinig hebben van de Nederlanders, die dankzij de Verenigde Oost-indische Compagnie (VOC) oprukken in Indië. Atjeh geeft dan ook vaak steun aan Engeland, tijdens oorlogen met Nederland.
De Nederlanders weten Atjeh jarenlang min of meer te mijden. Dat moet ook wel, want in het water rondom Atjeh wemelt het van de piraten. Als de opening van het Suezkanaal in 1869 een kortere vaarroute naar Nederlands-Indië mogelijk maakt, komt Atjeh plotseling toch aan een belangrijke vaarweg te liggen. Als oplossing voor dit probleem wordt een verdrag gesloten met Engeland, dat Atjeh telkens beschermt. Nederland krijgt hierdoor officieel vrijheid van handelen in geheel Sumatra. In ruil daarvoor wordt Goudkust afgestaan aan Engeland. Om van de piraten af te komen en de handel te beschermen, verklaart Nederland in 1873 de oorlog.
Deze Atjeh Oorlog (1873-1914) ontpopt zich tot een moeizaam en bloedig conflict. Hoewel het Nederlandse leger over moderne wapens en technieken beschikt, zijn de Atjehse troepen in het voordeel, omdat ze hun eigen land en natuur goed kennen. Hierdoor kunnen ze een guerrillaoorlog voeren, onder leiding van de invloedrijke legerleider Teukoe Oemar.
Het bordspel
Teukoe Oemar is destijds zo berucht dat er zelfs een bordspel over hem gemaakt wordt. Met het Toekoe Oemarspel kunnen Nederlandse gezinnen thuis de Atjeh Oorlog ‘naspelen’. In dit spel kies je de rol van Teukoe Oemar of van het Nederlandse leger. Als Oemar moet je zoveel mogelijk Nederlandse soldaten slaan; als ‘Nederland’ moet je Oemar insluiten en gevangen nemen.
In het bordspel hebben Teukoe Oemar en Nederland evenveel kans om te winnen. Dit ligt in de echte strijd natuurlijk wel anders. Het Nederlandse leger heeft veel meer slagkracht en maakt tientallen duizenden slachtoffers aan de kant van Atjeh. Als Joannes Benedictus van Heutsz (1851-1924) als gouverneur van Atjeh aantreedt, is het afgelopen. Hij weet Teukoe Oemar te verslaan en Atjeh te onderwerpen. Hier houdt Van Heutsz de bijnaam ‘Pacificator van Atjeh’ aan over. Hij wordt als held onthaald.
Van Heutsz' kistje
Bij zijn terugkeer naar Nederland in 1904 neemt hij een bijzonder cadeau mee voor koningin Wilhelmina: een rijkelijk gedecoreerd kistje met ruim 100 foto’s van Atjeh erin. Zo overhandigt hij zijn verovering symbolisch aan de jonge koningin. Direct erna volgt zijn benoeming tot gouverneur-generaal van heel Nederlands-Indië. Naast het kistje van Van Heutsz zijn er in Nederland nog veel meer voorwerpen bewaard gebleven over de Atjeh Oorlog, zoals het pistool van kapitein Campioni. Bekijk het fragment hiernaast.
In de tentoonstelling De IJzeren Eeuw in het Amsterdam Museum zijn op dit moment zowel Van Heutsz’ kist als het Toekoe Oemarspel te bewonderen. Meer info op: www.amsterdammuseum.nl/ijzereneeuw
Meer over generaal Van Heutsz en de Atjeh Oorlog in aflevering 12 van De IJzeren Eeuw: ‘Ten Oorlog!’. Vanaf vrijdag 19 19 2015 te zien om 21.05 uur op NPO 2 of op www.npogeschiedenis.nl/ijzereneeuw
